فراتاب: بغض گلویش را می فشارد و اشک در چشمانش حلقه بسته است، در گوشه اتاقی در کنج خانەی قدیمی اش، از روزگار گله دارد. نوای بیت و حیران در کوچه و خیابان‌های شهر پیچیده است و بنرهای شهر با الهام گرفتن از تصویر استاد خدر، که در حال سرودن نوایی زندگی بخش است، مزین شدەاند. گویا چند روز دیگر جشنواره بیت و حیران از راه می رسد، جشنواره‌ای که ریشه و مقدمهآن برگزاری مراسمی بود به پاس یک عمر خدمت هنری ایشان در سال (۱۳۸۳) که قرار است یازدهمین دوره این جشنواره با شرکت دهها و صدها علاقمند حوزه موسیقی اصیل کُردی در شهر سردشت برگزار گردد و جای خالی او در این رویداد بزرگ هنری نمایان است.
استاد خدر قادری مشهور به (خله درزی) بر اساس مشخصات شناسنامه‌ای، سال (۱۲۹۵) در روستای گرماوان از توابع بخش آلان سردشت دیده به جهان گشوده است، خود او این گونە روایت می‌کند: «یادم می‌آید زمانی که قاضی محمد جمهوری کردستان را در مهاباد تاسیس کرد 12 ساله بودم» طبق این گفته باید قریب ۹۵ سال داشته باشد. در اوایل کودکی پدرش توسط اربابان آن روستا کشته می‌شود و ناچار می شود روستای پدری را ترک نموده و برای بدست آوردن مایحتاج زندگی در روستاهای اطراف سردشت بە کار زغال، کتیرا و کارگری مشغول شود.
دوستی و الفت استاد با طبیعت دلنشین کوهستان‌های کردستان بذر عشقی ابدی در دل استاد می‌کارند کە بعدها تبدیل به مایه‌ای هنری میشوند و در آینده از او سوارکاری ورزیدە و وزین در عرصەی بیت، حیران و موسیقی اصیل کُردی می‌سازند تا جایی که در سال ۱۳۹۱ در مسکو پایتخت روسیه از او به عنوان اسطوره موسیقی کُردی دعوت و قدردانی می‌کنند.
زندگی استاد خدر در نوجوانی تاثیر زیادی در زندگی هنری او می‌گذارد و در شکل گیری عمده آثار او نمود پیدا می‌کند، آنطور که در بیت «آزیزه» می‌گوید: «قەندیلم دەیگوت ئەمن قەندیلم بەفری کۆناوکۆن وەخۆ دەگرم، نەخەیر کەپری و مەیدانچۆغان دەیانگوت ئەمە گەلێ گەلێ سازگارترین» بە یقین استاد خدر وجب بە وجب این کوهستان‌ها را زیستەاند، کە روزگاری همین کوهستان‌ها در هنگام سختی‌ها پناهش بودەاند و در آنها آرمیدە است.
آنطور کە خود می‌افزاید: «در سرودن بیت و حیران روش پسر عمویم محمود گناوه‌ای و نیز علی صوفی شیخه و صالح وسمانی بێژوی را سرلوحه آموزەهایم قرار دادم و حتی نزد «عبدالله ڕەشی دله گرم» شیوەی «بلوێر» زدن را آموخته و همزمان با سرودن حیران و آهنگ‌های اصیل کُردی ساز «بلوێر» را نواختە است و می گوید: «سازم را با دست‌های خودم درست کردم که عمر آن خیلی کمتر از سن خودم نیست و تا این لحظه آن را در نزد خود بە یادگار نگه داشتەام.»
آهنگ و بندهای «ئازیزه»، «پاییزه»، «ئایشە گوڵ» و «شەو و نیوە شەو» و بیت‌های «مێر و وەفا»، «قەر و گوڵەزەر»، «لەیلی و مەجنوون»، «مەم و زین»، «شەم و شەمزین»، «برایمۆک و زەنبیلفرۆش« و «لاوک‌های محەممەد و سێوەخان»، «جەوهەرئاغا»، «گەنج خەلیل»، «دەروێشی عەبدی»، «خەلیل غازی» و مجموعە‌ای از حیران‌ها و دهها اثر گرانب‌های دیگر حاصل حنجره طلایی و آوای زندگی بخش این استاد بزرگوار است.
بدون شک اگر شخصیتی با این اوصاف، متعلق بە ملتی دیگر می‌بود سالانە چندین مراسم متنوع قدردانی درخور شایستگی و شان ایشان، برگزار می‌گردید و چندین اثر مکتوب در وصف بزرگی این استاد گرانقدر بە رشته تحریر در می آمد.
استاد خدر به موازات هنرش با عزت و شرافتمندانه زیسته‌اند و حتی مشکلات و مصائب زندگی شخصی‌اش، نیز باعث نشدە است کە هنرشان را در راستای امیال و آرزوهای نفسانی خویش بەکار بگیرند و به بی‌راهه بکشانند، بلکە هنر و صدای ایشان از جنس مردم و در راستای خدمت و پاسداری از زبان و فرهنگ ملتش بودە است. در یک جمله «عقاب گونە، بلند همت و آزاد زیسته است.»
قابل ذکر است کە در سال ۱۴۰۱ وزارت فرهنگ و ارشاد ایران بالاترین درجه هنری را به ایشان تقدیم نموده است و در شهر مریوان از طرف انجمن «ڤەژین» در سال ۱۳۹۷ جایزه ارزشمند «سالانەی بلوط زرین» تقدیم ایشان شده است، همچنین به کوشش فعالین هنری، شورا و شهرداری شهرستان سردشت در نزدیکی پارک لالە به رسم قدردانی، تندیسی از ایشان ساخته دست‌های توانمند و بیبدیل استاد هادی ضیاءالدینی نصب شدە است. اما این کافی نیست و نخواهد بود. حال زمان آن فرا رسیده است که مسئولین فهیم شهرستان و شهروندان قدرشناس، دلسوزانه و خستگی ناپذیر جهت ایجاد موزه یا خانه (سرای) هنری به نام «استاد خدر قادری» همت و تلاش کنند تا مامنی باشد برای جمع آوری آثار استاد خدر و میعادگاه عاشقانی باشد که در حسرت دیدار او مانده‌اند.
لازم به ذکر است که استاد در سال‌های گذشته به لطف محبت و فداکاری خانواده و بستگانش سر حال و سلامت مانده اند اما متاسفانه در ماه گذشته در اثر حادثەای ناگوار جلوی خانه اش دچار آسیب شدند و به ناچار تحت عمل جراحی قرار گرفتند و متاسفانه سلامتی شان چندان برقرار نیست.
زندگی و خانەای که می‌بایست دهها سال پیشتر برایشان مهیا می‌شد، تا حداقل حسرت و اندوه بایدها و نبایدهای استاد قاله مه ره و استاد حسن زیرک و دهها استاد بزرگ کرد برایمان دوباره تداعی نمی‌شد.
متن گزارش به زبان کُردی
کوڵی گریان ئەوکی گرتووە و فرمێسک لە چاوەکانیدا قەتیس ماوە، لە کونجێکی ژووری ماڵە کۆنەکەیدا گلەیی لە ڕۆژگار دەکات!
کۆڵان و شەقامەکانی شار بە نەوای بەیت و حەیران دەزرینگێنەوە و لافیتە داڕێژراوەکان بە ئیلهام وەرگرتن لە وێنەیەکی مامۆستا خدر، کە خەریکی چڕینی هەوایەکە، نەخشێنراون. گوایە چەند ڕۆژێکی تر فێستیڤاڵی بەیت و حەیران بەڕێوەیە، فێستیڤاڵێک کە بناغەکەی دەگەڕێتەوە بۆ بەڕێوەچوونی کۆڕێکی ڕێزلێنان، کە بۆ تەمەنێک خزمەتی زێڕینی هونەریی بەڕێزیان لە ساڵی۱۳۸۳دا ساز درا و ئێستاش یازدەهەمین گەڕی ئەم فێستیڤاڵە بە بەشداری دەیان و سەدان ئەویندار و تامەزرۆی مۆسیقا و فۆلکلۆری کوردی لە شاری سەردەشت بەڕێوە دەچێت و کەلێنی لەو ڕووداوە مەزنە هونەرییەدا، دیار و بەرچاوە.
مامۆستا خدر قادری ناسراو بە خلە دەرزی بەپێی ناسنامە ساڵی ۱۲۹۵ لە گوندی گەرماوان سەر بە ناوچەی "ئالان"ی سەردەشت لەدایک بووە، بەڵام وەک بۆخۆی دەگێڕێتەوە:((ئەو دەمەی کۆماری کوردستان دامەزراوە ۱۴ ساڵە بووم)) و بەو پێیە دەبێ تەمەنی نزیک بە ۹۰ ساڵ بێت. لە سەرەتای منداڵییەوە باوکی لەلایان دەسەڵاتدارانی ئەو گوندە دەکوژرێت و بەناچاری شوێنی لەدایکبوونی خۆی بەجێ دێڵێت و بۆ وەدەستهێنانی بژێوی ژیانی لە ئاوایییەکانی دەوروبەری سەردەشت خەریکی ڕەژی و کەتیرە وکرێکاری دەبێت. هاوڕێیەتی و ئاوێتەبوونی مامۆستا بە بۆن و بەرامەی گوڵ و گیایی کەژ و کێوەکانی کوردستان تۆوی ئەشقێکی ئەبەدی لە دڵی مامۆستادا دەچێنن و دەبن بە هەوێنی هونەرێک کە لە داهاتوودا دەیکەن بە شۆڕەسوارێکی بێ هاوتا لە گۆڕەپانی بەیت و حەیران و فۆلکلۆری کوردیدا، تا ئەو ئاستەی کە لە ساڵی۱۳۹۱ لە (مسکۆ)ی ناوەندی ڕووسیا وەک هێمای مۆسیقای کوردی بانگهێشت دەکرێت و ڕێزی لێ دەگیرێت.
ژیانی مامۆستا خدر لە مێرمنداڵیدا کاریگەری لەسەر دونیای هونەریی ئەو دەبێت و لە بەشێکی زۆری بەرهەمەکانیدا ڕەنگ دەداتەوە، هەر وەک لە (ئازیزە)دا دەڵێت:((قەندیلم دەیگوت ئەمن قەندیلم بەفری کۆناوکۆن وەخۆ دەگرم، نەخەیر کەپری و مەیدانچۆغان دەیانگوت ئەمە گەلێ گەلێ سازگارترین)). دەبێ مامۆستا شارەزای بست بە بستی ئەو کوێستانانە بووبێت کە ڕۆژێک لە ڕۆژان بۆ دوورکەوتنەوە لە مەینەتی ژیان داڵدەیان داوە و لە ئامێزی خۆیان گرتووە. وەک خۆی باس دەکات شێوەی حەیرانبێژی مەحموود گەناوەییی ئامۆزای و عەلی سۆفی شێخە و ساڵەی وەسمانی بێژوێ و هتد کردۆتە سەرچاوەی فێربوون و تەنانەت لای (عەبدوڵڵا ڕەش)ی دۆڵەگەرمێ فێری ژەنینی بلوێر دەبێت و لەگەڵ گوتنەوەی حەیران و هەوا فۆلکلۆرەکان بلوێریشی لێ داوە و وەک دەڵێت:((بلوێرەکەی سازکراوی دەستی خۆیەتی)) و تەمەنی ئامێرەکەی لە تەمەنی مامۆستا زۆر کەمتر نییە و هەتا ئێستاش لەلای خۆی پاراستوویەتی و ئاگاداریی دەکات.
بەندەکانی ئازیزە، پاییزە، ئایشەگوڵ، شەو و نیوەشەو و بەیتەکانی مێر و وەفا، قەر و گوڵەزەر، لەیلی و مەجنوون، مەم و زین، شەم و شەمزین، برایمۆک و زەنبیلفرۆش و لاوکەکانی محەممەد و سێوەخان، جەوهەر ئاغا، گەنج خەلیل، دەروێشی عەبدی، خەلیل غازی و کۆمەڵێک حەیران و دەیان بەرهەمی تر هەڵقوڵاوی گەرووی زێڕینی ئەو مامۆستا پایەبەرزەن و بە پێی ئەو تایبەتمەندییانە ڕەنگە ئەگەر لەناو نەتەوەیەکی تر بایە، بە چەندین کۆڕی شیاوی ڕێز و پێزانینی بۆ دەگیرا و چەندین بەرهەمی نووسراو لە وەسف و پەسنی گەورەییی ئەو مەزنە دەنووسرا.
مامۆستا خدر لە ژیانی هونەریی خۆیدا بە گەورەیی ژیاوە و تەنانەت ئاستەنگیی ژیانی نامورادی، نەبۆتە هۆکار بۆ هەرزانفرۆشکردنی هونەرەکەی و بەردەوام بۆ خزمەت بە پاراستنی زمان و چاندی نەتەوەکەی کەڵکی لێ وەرگرتووە، بە واتایەک "هەڵۆئاسا بەرز و بەڕێز ژیاوە".
لە ساڵی ۱۴۰۱لەلایەن وەزارەتی ئیرشادی ئێران بەرزترین پلەی هونەری و هەروەها ساڵی ۱۳۹۷خەڵاتی ساڵانەی زێڕینی بەڕووی لە لایان ڕێکخراوەی ڤەژین وەرگرتووە، هەروەها وەک ڕێزلێنان، بە تێکۆشانی چالاکانی هونەری و شۆڕا و شارەوانی لەتەنیشت پارکی (لالە)ی سەردەشت پەیکەری بۆ داندراوە کە دەستکاری مامۆستای پایەبەرز هادی زیائەدینییە، بەڵام بەدڵنیایی ئەوە بەس نییە و کاتی ئەوە هاتووە بەرپرسانی شار و شارۆمەندانی ئەمەگناس ئاوڕێکی دڵسۆزانە بدەنەوە و بێوچان و ماندوونەناسانە بۆ دامەزراندنی مووزە یا ماڵێک(سەرا) بە ناوی "مامۆستا خدر قادری" قۆڵ هەڵماڵن تا ببێتە مەکۆی کۆکردنەوەی بەرهەمەکانی مامۆستا خدر و ژوانگەی ئەو ڕێبوارانە بێت کە لە تاسەی سەردان و چاوپێکەوتنیدان.
مامۆستا لە ساڵانی ڕابردوودا بە مێرخاسی و جوامێریی بنەماڵەکەی گەش و جوان ماوەتەوە بەڵام بە داخێکی گرانەوە مانگی ڕابردوو بەهۆی ڕەتەڵەبردن لەبن دەرگای ماڵەکەی، تووشی نەشتەرگەری بووە و سەلامەتی جێگیر نییە، ماڵێک یان گوزەرانێک کە چ باشتر دەبوو بە دەیان ساڵ بەر لە ئێستا بۆی بڕازاباوە تا لانی کەم داخی بێ مرادی مامۆستا حەسەن زیرەک و مامۆستا قالەمەڕە و دەیان مامۆستای گەورەی کورد دووپاتە نەبووبایەوە.
گزارش از هیوا رحمن‌نژاد از اعضای مدرسه روزنامه‌نگاری فراتاب – دوره 16.
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
