فراتاب: انتخابات امروز یازدهم نوامبر برای تشکیل «شورای نمایندگان عراق» بیست سال از آغاز فرایند انتخاباتی این کشور را رقم می‌زند. از سال ۲۰۰۵ تاکنون پنج انتخابات برگزار شده است؛ اما مشارکت مردمی که در نخستین انتخابات به ۸۰ درصد رسیده بود، در سال ۲۰۲۱ به حدود ۴۳ درصد سقوط کرد. با این حال، در حالیکه مردم از انتخابات ناامید و دلسرد شده‌اند، سیاستمداران همچنان با شور و رقابت فراوان در پی کسب قدرت هستند.
در این انتخابات نزدیک به ۸ هزار نامزد برای ۳۲۹ کرسی پارلمان رقابت می‌کنند که حدود ۲۲۵۰ نفر از آنان زن هستند. در کنار آن، ۳۱ ائتلاف، ۳۸ حزب سیاسی و ۷۵ نامزد مستقل وارد میدان شده‌اند. بیشتر این ائتلاف‌ها بر پایه هویت‌های قومی و مذهبی شکل گرفته‌اند.
فرایند تشکیل دولت در عراق طولانی و پرچالش است. پس از برگزاری انتخابات، ائتلاف‌ها برای افزایش نفوذ خود در پارلمان، با گروه‌های قومی و مذهبی دیگر وارد مذاکره و ائتلاف می‌شوند؛ امری که معمولاً باعث تأخیرهای طولانی می‌گردد. طبق قانون، رئیس‌جمهور موقت از رهبر بزرگ‌ترین ائتلاف می‌خواهد دولت تشکیل دهد. پارلمان نیز باید ابتدا رئیس و دو نائب‌رئیس خود را با رأی اکثریت مطلق انتخاب کند. پس از آن، بحث‌ها برای انتخاب رئیس‌جمهور آغاز می‌شود و او پس از انتخاب، ۱۵ روز فرصت دارد نخست‌وزیر را منصوب کند. نخست‌وزیر هم ۳۰ روز زمان دارد تا برنامه دولتش را برای رأی اعتماد ارائه دهد. این روند معمولاً ماه‌ها طول می‌کشد، زیرا سیاستمداران برای کسب منافع شخصی و پست‌های پرمنفعت با یکدیگر چانه‌زنی می‌کنند. از سال ۲۰۰۵ تا امروز، میانگین زمان میان برگزاری انتخابات تا تشکیل دولت در عراق حدود ۲۲۴ روز بوده است.
در آستانه انتخابات نیز درگیری‌های داخلی در میان گروه‌ها شدت گرفته است. حتی در «اتحاد میهنی کردستان» که بر سلیمانیه حکمرانی می‌کند، نزاع‌هایی میان اعضای یک خانواده سیاسی درگرفته است. در میان شیعیان نیز، نوری المالکی نخست‌وزیر پیشین، محمد شیاع السودانی نخست‌وزیر کنونی را به تلاش برای «عادی‌سازی روابط با اسرائیل» متهم کرده است؛ اتهامی که السودانی آن را رد کرده و گفته خود مانع حضور نخست‌وزیر اسرائیل در نشست صلح شرم‌الشیخ درباره غزه شده است.
در این میان، نام مقتدی صدر همچنان یکی از عوامل اصلی بی‌ثباتی در سیاست عراق است. او سال گذشته با تشکیل «جنبش ملی شیعه» به صحنه بازگشت، اما با انتقاد از نظم سیاسی موجود و توصیف آن به‌عنوان نظامی فاسد، اعلام کرده در انتخابات شرکت نخواهد کرد. صدر با اشاره به بحران‌های محیط‌زیستی، اقتصادی، آموزشی و خدماتی، دولت را ناکارآمد دانسته و به نظر می‌رسد منتظر است تا اگر روند تشکیل دولت طولانی شود، خود را به‌عنوان ناجی کشور معرفی کرده و قدرت را دوباره در دست گیرد.
انتخابات عراق در شرایط منطقه‌ای دشواری برگزار می‌شود. سیاست متوازن السودانی میان آمریکا و ایران اکنون با فشارهای واشنگتن روبه‌روست. آمریکا خواهان خلع سلاح حشدالشعبی در چارچوب «نیروهای بسیج مردمی» است که حدود ۲۴۰ هزار نیرو دارند. با اینکه طرح ارتقای جایگاه فرمانده این نیروها هنوز اجرا نشده، دولت عراق نیز در این زمینه اقدامی نکرده است.
در عین حال، برخلاف توافق پیشین برای استقرار نیروهای آمریکایی در اربیل، السودانی پذیرفته که چند صد مستشار نظامی آمریکا در پایگاه «عین‌الاسد» در استان الانبار باقی بمانند تا فعالیت‌های احتمالی داعش را رصد کنند. پیش‌بینی می‌شود پس از انتخابات، فشارهای آمریکا بر دولت عراق بیشتر شود.
در سوی دیگر، ایران نیز تلاش‌های خود را ادامه می‌دهد. دیدارهای منظم مقامات امنیتی و سیاسی دو کشور برقرار است و تهران به دنبال احیای پروژه راه‌آهن شلمچه–بصره است که می‌تواند به گسترش تجارت، زیارت و گردشگری بینجامد. ترکیه نیز با افزایش سهم آب ورودی از دجله و فرات در پی حفظ نفوذ خود در بغداد است.
با این حال، رقابت‌های انتخاباتی عمدتاً در سطح نخبگان سیاسی باقی مانده و تأثیر چندانی بر زندگی مردم ندارد. اکثریت شهروندان عراق همچنان با فقر، کمبود خدمات عمومی، بحران آب و نابودی زمین‌های کشاورزی مواجه‌اند. طبق برآوردها، حدود ۷۸ درصد جمعیت در سطح پایین یا متوسط معیشتی زندگی می‌کنند.
نخبگان عراقی اصلاحات را فدای ثبات کرده‌اند، اما این ثبات بر پایه فساد گسترده و توزیع منابع ملی میان گروه‌های صاحب‌نفوذ بنا شده است. نظام سیاسی عراق پس از دو دهه به بازنگری عمیق نیاز دارد؛ در غیر این صورت، هر بحران یا اعتراض اجتماعی می‌تواند مانند سال ۲۰۱۹ کشور را دوباره به سوی موجی از خشونت و بی‌ثباتی سوق دهد.
نویسنده: آرام حسن‌زاد پژوهشگر مسائل خاورمیانه
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
