فراتاب: «هیچ کشوری تاکنون گام‌هایی به اندازه ترکیه در اعمال تحریم‌های تجاری علیه اسرائیل برنداشته است.» اینها یکی از چندین واکنش هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه علیه اسرائیل طی هفته‌ها و ماههای پرتنش اخیر است! در هفته‌های اخیر، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه از توقف کامل روابط تجاری و اقتصادی با اسرائیل توسط دولت خبر داد. این تصمیم، که در سطح اجرایی اتخاذ شده، از نظر وسعت و صراحت در نوع خود بی‌سابقه است.

حالا همه‌ی تجار ترک باید به بند فورس ماژور قراردادها چنگ بزنند ... حمل‌ونقل کلیه مرسولات تجاری هوایی، دریایی و زمینی معلق شده است. دستور توقف تجارت رسمی با اسرائیل که از سوی دولت ترکیه صادر شده، عملاً اجرای قراردادهای صادرات و واردات را متوقف کرده و زنجیره‌های تجاری میان دو کشور را فلج کرده است.

فرآیند اجرایی و جایگاه حقوقی

پس از اعلام رسمی خبر توسط وزیر خارجه، وزارت بازرگانی ترکیه طی بخشنامه‌ای اعلام کرد که از ۲ می ۲۰۲۴، کلیه مبادلات تجاری با اسرائیل – اعم از صادرات، واردات و ترانزیت – به حالت تعلیق درآمده است.

 با توجه به اینکه تا امروز هیچ قانون مصوب پارلمان ترکیه (TBMM) در خصوص قطع کامل روابط تجاری منتشر نشده است و هیچ سندی در Resmî Gazete ثبت نشده که این تصمیم را به عنوان یک قانون لازم‌الاجرا تأیید کند و کلیه اقدامات صورت‌گرفته در سطح تصمیمات اجرایی دولت و وزارتخانه‌ها بوده‌اند، با استناد به اختیارات قانونی قوه مجریه و با وجود به اینکه این سازوکار هنوز از مسیر پارلمان عبور نکرده، اما با قوانین داخلی ترکیه سازگار است و می‌تواند ضمانت اجرا داشته باشد، مادامی که در قالب تصمیم اجرایی باقی بماند.

تاریخچه روابط آنکارا – تل‌آویو

۱۹۴۹: ترکیه یکی از نخستین کشورهای مسلمان بود که با اسرائیل روابط دیپلماتیک برقرار کرد.

دهه 1990: امضای توافق تجارت آزاد (FTA) و قراردادهای سرمایه‌گذاری، روابط اقتصادی را تقویت کرد.

۲۰۱۰: حمله اسرائیل به کشتی «ماوی مرمره» موجب بحران سیاسی شد؛ با این حال تجارت ادامه یافت.

۲۰۱۴–۲۰۲۳: علی‌رغم تنش‌های سیاسی، سطح تجارت به حدود ۷ میلیارد دلار در سال رسید.

۲۰۲۴: ابتدا صادرات ۵۴ گروه کالایی محدود شد، سپس دستور توقف کامل تجارت صادر گردید.

۲۰۲۵: هنوز هیچ مصوبه رسمی در پارلمان تصویب یا در روزنامه رسمی منتشر نشده است؛ تصمیم فعلی در سطح اجرایی باقی مانده است.

از ماوی مرمره تا توقف تجارت

روابط پرنوسان آنکارا–تل‌آویو از بحران کشتی ماوی مرمره در ۲۰۱۰ تا توافق‌های آشتی بعدی ادامه داشت. با این حال، تصمیم دولت در سال ۲۰۲۴ برای تعلیق کامل تجارت، نخستین اقدام عملی با پیامد اقتصادی گسترده است. در حالی‌که در گذشته بیشتر واکنش‌ها جنبه نمادین یا سیاسی داشتند، توقف تجارت رسمی پیام سیاسی و اقتصادی جدیدی به اسرائیل و متحدانش ارسال می‌کند و ترکیه را در موقعیت متفاوتی قرار می‌دهد.

تأثیر بر صنایع کلیدی

فولاد و آهن: اسرائیل از خریداران بزرگ محصولات فولادی ترکیه بود. توقف تجارت می‌تواند بخشی از ظرفیت تولید داخلی را غیرفعال کند.

حمل‌ونقل و لجستیک: شرکت‌های حمل‌ونقل دریایی و هوایی، که به اسرائیل خدمات می‌دادند، باید مسیرهای جدیدی پیدا کنند.

نساجی و پوشاک: برندهای ترکیه‌ای حالا بازار اسرائیل را از دست داده و به‌دنبال توسعه صادرات به خاورمیانه و اروپا هستند.

واردات فناوری و مواد اولیه از اسرائیل نیز متوقف شده و ممکن است به اختلال در برخی خطوط تولید منجر شود.

بُعد ژئوپولیتیک و پیام داخلی

تصمیم به قطع روابط تجاری با اسرائیل نه‌تنها اقدامی اقتصادی، بلکه بیانیه‌ای ژئوپولیتیک است. آنکارا تلاش دارد موقعیت منطقه‌ای مستقل و فعال‌تری از خود ارائه دهد و بر خلاف گذشته، فشار واقعی اقتصادی را نیز به ابزار سیاست خارجی تبدیل کند.

در سطح داخلی، دولت این اقدام را نماد «استقلال سیاسی و حمایت از آرمان فلسطین» معرفی کرده، در حالی که مخالفان نسبت به پیامدهای اقتصادی هشدار می‌دهند.

اثر بر بازار داخلی ترکیه

واکنش بازار بورس استانبول در ابتدا منفی بود، اما با روشن شدن ابعاد اجرایی، روند متعادل شد. با توقف تجارت ترکیه با اسرائیل، صنایع مهمی مانند فولاد، نساجی و لجستیک تحت فشار قرار گرفتند. صادرات فولاد به اسرائیل کاهش چشمگیری یافته و برخی زنجیره‌های تأمین متوقف شده‌اند. اگرچه بازار بورس استانبول واکنش شدیدی به این خبر نشان نداد، اما نوسانات ناشی از تنش‌های منطقه‌ای دیده شد. شرکت‌ها اکنون در حال جستجوی بازارهای جایگزین در خلیج فارس، شمال آفریقا و فلسطین هستند.

نتیجه‌گیری

هرچند تصمیم قطع کامل تجارت با اسرائیل هنوز مصوبه پارلمانی ندارد و در Resmî Gazete ثبت نشده است، اما به‌لحاظ عملی، تجارت دو کشور عملاً متوقف شده است. این تصمیم، قوی‌ترین اقدام اقتصادی ترکیه علیه اسرائیل در تاریخ روابط دو کشور محسوب می‌شود؛ ترکیبی از موضع‌گیری سیاسی قاطع و اعمال فشار اقتصادی مستقیم.

تحولات آتی نشان خواهد داد که آیا این تصمیم به سطح قانون‌گذاری رسمی خواهد رسید یا در قالب یک اقدام اجرایی باقی خواهد ماند — اما در هر صورت، ترکیه وارد مرحله‌ای جدید از دیپلماسی تحریمی شده است.

در حالی که پیش از این تنش‌های میان مقامات ترکیه و اسرائیل معمولا بیشتر جنبه تبلیغی و صوری داشت اما به نظر می‌رسد این بار وضعیت تا حدی متفاوت است، تنش هنوز پس از چند هفته ادامه دارد همانطور که تحریم ادامه دارد و در این بین «هاکان فیدان» وزیر خارجه ترکیه در تازه‌ترین موضع خود علیه اسرائیل، در حاشیه دیدار با با «مارگوس تاشکانا» وزیرخارجه استونی مجددا به اسرائیلی‌ها تاخته و گفته است: «نتانیاهو به دنبال بهانه برای نقض آتش‌بس و آغاز مجدد نسل کشی در مقابل دیدگان تمام جهان است. این کاملا آشکار است و برای اسرائیل ضروی است تا  برای حفظ امید به صلح پایدار و برقراری امنیت منطقه‌ای  از آتش‌بس پیروی کند».

گزارش از شبنم الماسی پژوهشگر مسائل ترکیه و از اعضای مدرسه روزنامه‌نگاری فراتاب

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.