نسا خانی در گزارشی انتقادی به سراغ جشنواره تئاتر سقز با 20 سال سابقه رفته است و در این گزارش بدنبال یافتن این سوال است که چرا چنین جشنواره‌ی پراقبالی هنوز نه سایتی رسمی دارد و نه آرشیوی آنلاین و در دسترس علاقمندان و پژوهشگران تئاتر کُردی؟
فراتاب: فالگیر: مرگ‌ها اشتباهات خدایانند که مدفون می‌شوند. پیکر هیچ جوانی را هرگز در خاک نکنید. بگذارید خدایان شرمسار چنین مرگی باشند! برقصید و از نو برخیزید. این جنگ خدایان است که در آتش‌ها شعله‌ور است. برقصید، برقصید بر بام خانه‌هایتان، بر گذرگاه‌هایتان و بر پیکر ناکام فرزندانتان. برقصید که این عشق در گذر است. شاید شما هم مثل من، این نخستین مواجهه‌تان با دیالوگی از نمایشنامه «مم و زین» اثر رسول بانگین باشد، یکی از هفت اثر برگزیده بخش نمایشنامه‌نویسی جشنواره سقز.
جشنواره‌ای با سابقه ۲۰ ساله که همچنان پابرجاست، اما خلا در آرشیو دیجیتال تاریخ این هنر را پراکنده و تهدید کرده است.
آرشیو دیجیتال، حافظه‌ی صحنه
جشنواره‌های تئاتر به‌عنوان بازتابی زنده از فرهنگ و هنر، نیازمند حفظ و ثبت مستمر آثار خود هستند؛ اما روش‌های سنتی آرشیو، دیگر توان پاسخگویی به این نیاز را ندارند. در این میان، آرشیو دیجیتال به‌عنوان راهکاری نوین و ضروری مطرح میشود که نه تنها امکان حفاظت بهینه از اجراها و اسناد مرتبط را فراهم می‌آورد، بلکه دسترسی جهانی به این میراث فرهنگی را نیز ممکن می‌سازد. برای نمونه، آرشیو دیجیتال Royal Court Theatre در لندن، با جمع‌آوری و ارائه گسترده نمایش‌های اجراشده از سال ۱۹۵۶ تاکنون، نشان داده است که چگونه می‌توان تاریخ زنده تئاتر را به‌خوبی مستندسازی و در دسترس پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار داد. چنین دسترسی‌هایی، پژوهشگران و هنرمندان را قادر می‌سازد تا با سرعت و دقت بیشتری به داده‌های مورد نیاز خود دست یابند و تحلیل‌های علمی و فرهنگی را توسعه دهند. از سوی دیگر، دیجیتال‌سازی، آثار را در برابر آسیب‌های فیزیکی ناشی از گذر زمان حفظ می‌کند و خطر نابودی آن‌ها را به حداقل می‌رساند. برای جشنواره تئاتر سقز، با سابقه دو دهه، ایجاد آرشیو دیجیتال تنها یک ضرورت فنی نیست؛ بلکه گامی اساسی در حفظ هویت و زنده نگه‌داشتن تاریخ پرجنب‌وجوش این هنر در منطقه است.
حافظه‌ی بی‌پشتوانه، تئاتر سقز در حاشیه مدیریت کلان فرهنگی
جشنواره بین المللی تئاتر کُردی سقز، با بیش از دو دهه سابقه، یکی از رویدادهای برجسته فرهنگی و هنری استان کردستان و تمامی مناطق کردنشین ایران و سایر کشورهای همجوار است که بعنوان مهمترین رویداد هنری کُردی در ایران شناخته میشود که هرساله با حضور گروه‌های هنری مختلف از سراسر ایران و کشورهای منطقه در سقز برگزار خواهد شد؛ با این حال مشکلات مالی و ضعف‌های ساختاری، برگزاری این جشنواره را همواره با چالش مواجه کرده است.
جشنواره‌ای ثبت شده اما بدون ردیف بودجه!
در همین زمینه «فردین ابوالمحمدی»، مسئول دبیرخانه و اطلاع‌رسانی چندین دوره جشنواره، در مصاحبه‌ای به فراتاب گفت: «در وزارت ارشاد، جشنواره تئاتر کُردی سقز در ظاهر در تقویم رسمی وزارت ارشاد بعنوان متولی اصلی تمامی جشنواره‌های هنری کشور، ثبت شده است اما عملا ردیف بودجه قطعی سالانه‌ای همانند سایر جشنواره‌ها مانند فجر به آن اختصاص داده نشده است و تاکنون تمامی حمایت‌های مالی بصورت مقطعی و طی تفاهم نامه‌های ناکامل بوده است. بصورت کلی پس از اعلام برگزاری سالانه این جشنواره مهم از جانب اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کردستان، به طبع آن هرکدام از ارگان‌های محلی از جمله اداره کل ارشاد، استانداری، فرمانداری و شهرداری و شورای شهر هرکدام پس از رایزنی‌های فراوان مقداری به برگزاری این جشنواره کمک می‌کنند؛ عدم تامین هر یک از این کمک‌ها، عملاً برگزاری جشنواره را با مشکل مواجه می‌کند و هنرمندان برگزار کننده گاها از منابع محلی و حامیان مردمی نیز کمک گرفته اند.»
راه‌اندازی و حفظ آرشیو دیجیتال موفق، مستلزم دبیرخانه‌ای فعال، نیروی انسانی مستمر و مدیریت سازمان‌یافته مالی و انسانی است. تجربه‌های بین‌المللی نشان می‌دهد بدون یک ساختار دائمی برای جمع‌آوری، دسته‌بندی و نگهداری داده‌ها و مستندات، آرشیو دیجیتال پایدار و قابل اتکا نخواهد بود. به عنوان نمونه، Abbey Theatre Digital Archive در ایرلند، با مدیریت یک نهاد حرفه‌ای، توانسته است مجموعه وسیعی از اسناد تولید، تبلیغات، مالی و اداری تئاتر را دیجیتالی کند و دسترسی پژوهشگران به تاریخ زنده تئاتر را به‌صورت گسترده فراهم آورد. این تجربه، اهمیت وجود یک دبیرخانه مستمر و سازمان‌دهی‌شده برای موفقیت آرشیو دیجیتال را به خوبی نشان می‌دهد.
وی سپس پیرامون وضعیت دبیرخانه دائمی و سایت جشنواره تئاتر کُردی سقز اشاره کرد: «وبسایتی در دوره چهاردهم به صورت مقطعی راه‌اندازی شد، اما به دلیل نبود حمایت از جانب مسئولین امر و ثابت نبودن فعالیت دبیرخانه، تداوم پیدا نکرد و دبیرخانه جهت اطلاع رسانی به کانال رسمی تلگرامی و پیج اینستاگرامی بسنده کرده است. همچنین کاتالوگ (بولتن) دیجیتال جشنواره برای چند دوره اخیر در کانال تلگرامی جشنواره جهت بازدید مخاطبان قرار داده شده است؛ اما در دو سه دوره گذشته به بعد فیلم نمایش‌ها نیز روی یک هارد ذخیره شده و بعنوان آرشیو در کنار نسخه‌های نمایشنامه گروه‌های شرکت کننده در دبیرخانه موجود است.»
او ادامه داد: «یکی از موانع نبود آرشیو کامل و... این است که دبیرخانه یک جشنواره بین‌المللی باید بصورت سالانه و هر روز فعال باشد اما بدلایل مختلف معمولا چند روزی قبل از جشنواره و یکی دو روز بعد از آن فعال بوده و به صورت مداوم فردی بعنوان مسئول و کارمند در آن ثابت و مستمر نبوده و فعالیت روزانه نداشته است. در دوره نوزدهم پیشنهاد حضور نیروی انسانی مستمر درجهت تثبیت دبیرخانه ارائه شد، اما به دلیل نبود حمایت از سوی ارشاد و فرمانداری، اختصاص و بکارگیری نیرو و عقد قرارداد جهت این امر امکان‌پذیر نشد. دبیرخانه کنونی از دوره چهاردهم راه اندازی شد و سپس در دوره هجدهم بازسازی شده و اکنون به مکانی رسمی و درخور جشنواره بین المللی تئاتر کُردی سقز تبدیل شده است که با وجود تجهیزات و شرایط مناسب اما همچنان فاقد نیروی انسانی مستمر است که این مانعی برای فعالیت مستمر و دائمی آن و حضور هنرمندان تئاتر کوردی می‌باشد.»
بررسی داده‌های رسمی و منابع خبری نشان می‌دهد که مشکلات مالی جشنواره سقز جدی هستند و با وجود برگزاری مناسب نوزده دوره معمولا هرساله مشکلات مالی متعددی دامن گیر دبیر جشنواره بوده است. تا سال ۱۴۰۴، این جشنواره فاقد ردیف بودجه مستقل بود و برگزاری آن به حمایت‌های مقطعی نهادهای استانی وابسته بود. حتی در دوره‌های اخیر، بخشی از هزینه‌ها با تأخیر پرداخت شده و دبیرخانه همچنان به منابع محدود استانی متکی است.
در مقایسه با جشنواره‌ای مانند جشنواره فجر، که دارای ردیف بودجه رسمی و ساختار اجرایی منظم است، سقز با وجود دارا بودن هنرمندان فعال و باتجربه درحوزه برگزاره جشنواره و البته شناخته شدن بعنوان پایتخت تئاتر کُردی جهان، با وابستگی شدید به حمایت‌های مقطعی و نبود منابع مالی پایدار مواجه است که در کیفیت برگزاری جشنواره تاثیرگذار است.
این شرایط تهدیدی جدی برای پایداری و توسعه بلندمدت جشنواره به شمار می‌رود و نشان می‌دهد که ایجاد ردیف بودجه مستقل و توجه به جایگاه ویژه این رویداد فرهنگی، تأمین منابع پایدار و استقرار عملی دبیرخانه دائم، از ضروریات حیاتی برای تثبیت جایگاه فرهنگی این رویداد در منطقه است.
از محاق تا باززایی جشنواره تئاتر سقز
پایداری و توسعه این رویداد فرهنگی در گرو حل معضلاتی ساختاری است که مهمترین آن‌ها را می‌توان در سه محور کلیدی خلاصه کرد:
- فقدان منابع مالی پایدار،
- نبود دبیرخانه‌ای دائمی و
- عاری‌بودن از زیرساخت‌های استاندارد دیجیتال.
تلاش‌های پراکنده‌ای نظیر انتشار کاتالوگ در پیام‌رسان‌ها و آرشیو فیزیکی فیلم‌ها، اگرچه این‌گونه می‌نماید که حرکتی رو به جلوست، اما برای ساختن حافظه‌ای دقیق و جامع از تاریخچه جشنواره، در عمل ناکافی و شکننده است.
تجربه نمونه‌های موفق جهانی به‌وضوح ثابت می‌کند که رمز ماندگاری یک آرشیو، در گرو ثبات مدیریتی، نیروی انسانی متخصص و پشتیبانی مالی مستمر است. فقدان این ارکان، نه تنها آینده جشنواره، بلکه حافظه جمعی و امکان پژوهش‌های آینده را نیز به مخاطره خواهد انداخت.
دستیابی به یک آرشیو دیجیتال منسجم، علاوه بر نجات میراث گذشته، پلی استراتژیک برای ارتقای جایگاه این جشنواره از یک رویداد محلی به عرصه‌های ملی و بین‌المللی خواهد بود.
گزارش از نسا خانی از اعضای مدرسه روزنامه‌نگاری فراتاب – دوره 16.
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
