فراتاب: بخش مهمی از آنچه که میان باکو و ایروان بر سر زنگزور اتفاق افتاده است ناشی از این نقشه و نوع نگاه و آرزوی این مرد برای اتصال رنگ‌های قرمز به یکدیگر بر روی آن است، رنگ‌هایی که در صورت اتصال، برای او به معنای تحقق رویای جهان یکپارچه تُرک به واقعیت است! در حقیقت به نظر می‌رسد پیروز اصلی میزگرد کاخ سفید، شاید مرد اول کاخ ریاست جمهوری آنکارا بود که سالهاست رویای «اتصال جهان تُرک» را در سر می‌پروراند. توافق صلحی که در واشنگتن امضا شد، هرچند محصول گفت‌وگوهای پیچیده و میانجیگری چندجانبه بود، اما بیش از همه، نقطه عطفی در تحقق بلندپروازی‌های استراتژیک ترکیه به شمار می‌رود؛ پروژه‌ای که مسیرهای ترانزیتی اوراسیا را به هم متصل کرده و جایگاه آنکارا را در قلب بازی قدرت‌های منطقه‌ای تثبیت می‌کند. برای او، این توافق نه فقط یک موفقیت دیپلماتیک، بلکه تحقق رویای بزرگی است که سالهاست در مسیرش قدم بر می‌دارد.
اتصال نخجوان به آذربایجان از طریق خاک ارمنستان که دیر زمانی متوقف شده بود هفته گذشته با توافق صلح میان این دو کشور و وعده بازگشایی دوباره این گذرگاه مجددا برقرار می‌شود؛ مسیری که ترکیه را به آسیای مرکزی و چین متصل می‌کند و بازی ژئوپلیتیک قفقاز را دگرگون خواهد ساخت.
ردپای تاریخ
قرن‌ها پیش، مسیر زنگزور شاخه‌ای حیاتی از جاده ابریشم بود که کالا، فرهنگ و ایده‌ها را میان آسیا و اروپا منتقل می‌کرد. در سال ۱۹۲۱، معاهده مسکو مرزهای تازه‌ای را ترسیم کرد که نخجوان را به عنوان منطقه‌ای خودمختار تحت حاکمیت آذربایجان تثبیت نمود و گذرگاهی زمینی از خاک ارمنستان برای اتصال آن تعریف کرد.
در اواخر عمر دولت اتحاد جماهیر شوروی و از ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۴، جنگ اول قره‌باغ آغاز شد و در سال ۱۹۹۳، ارمنستان کنترل منطقه سیونیک و گذرگاه زنگزور را در دست گرفت و مسیر زمینی میان نخجوان و آذربایجان را بست. روابط دیپلماتیک ترکیه و ارمنستان نیز به حالت تعلیق درآمد.
27 سال بعد یعنی در سپتامبر ۲۰۲۰ جنگ دوم قره‌باغ شروع شد و آذربایجان با حمایت ترکیه، بخش‌های مهمی از خاک از دست رفته را بازپس گرفت. در بیانیه سه‌جانبه ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰، بندی درباره بازگشایی کریدور زنگزور مطرح شد که با تفسیرهای متفاوت همراه بود.
۸ اوت ۲۰۲۵، توافق صلح رسمی میان ارمنستان و آذربایجان با میانجیگری آمریکا امضا شد که مدیریت چندجانبه و بازگشایی کامل این کریدور را تضمین می‌کند.
پس از امضای توافق تازه و حضور مستقیم آمریکا، در افواه سیاسی و رسانه‌ای به «کریدور ترامپ» شهرت یافت؛ نامی که هم رد پای سیاست را در جغرافیا آشکار می‌کند و هم نشان می‌دهد جاده‌ها گاهی قبل از آسفالت‌شدن، مهر و امضا می‌گیرند.
چرا کریدور زنگزور برای ترکیه اهمیت دارد؟
از زاویه سیاسی، این مسیر فرصتی است برای کاهش نفوذ سنتی ایران و روسیه در قفقاز جنوبی و ایجاد فضایی که آمریکا و دیگر بازیگران غربی بتوانند حضوری پررنگ‌تر پیدا کنند. چنین تغییری می‌تواند موازنه قدرت منطقه را به نفع آنکارا تغییر دهد و ترکیه را از بازیگری منطقه‌ای به بازیگری اوراسیایی ارتقا دهد.
در بُعد اقتصادی، کوتاه شدن مسیرهای ترانزیتی به معنای کاهش زمان و هزینه حمل‌ونقل کالا است؛ موضوعی که نه‌تنها تجارت ترکیه را رونق می‌دهد، بلکه موقعیت جغرافیایی این کشور را به یک هاب (مرکز) لجستیکی حیاتی میان اروپا و آسیا تبدیل می‌کند. این موقعیت، با برنامه بلندمدت آنکارا برای تحقق ایده «اتصال جهان ترک» و پیوند فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ملت‌های ترک‌زبان کاملاً همسو است. به بیان دیگر، کریدور زنگزور برای ترکیه نه فقط یک مسیر، بلکه ترکیبی از فرصت‌های استراتژیک، اقتصادی و هویتی است که می‌تواند آینده ی نقش این کشور در اوراسیا را بازتعریف کند.
پیامدهای ژئوپلیتیکی
ارمنستان نگرانی‌هایی درباره از دست دادن کنترل بر بخشی از خاک خود دارد که ممکن است تنش‌های داخلی را افزایش دهد. ایران و روسیه نیز این مسیر را تهدیدی برای نفوذ سنتی خود می‌دانند. حضور آمریکا در این پروژه، نشان از تغییر بازیگران و رقابت‌های تازه در قفقاز دارد که معادلات منطقه را پیچیده‌تر کرده است.
در بازی تازه‌ای که پس از توافق صلح شکل گرفته، هر بازیگر در جستجوی جایگاه خود است. ترکیه اکنون فرصتی کم‌نظیر برای تقویت موقعیتش دارد، اما می‌داند که کوچک‌ترین بی‌ملاحظگی می‌تواند حساسیت دیگران را برانگیزد. ارمنستان در میانه میدان، میان حفظ حاکمیت ملی و پذیرفتن واقعیت‌های تازه سرگردان است. در سایه این تحولات، ایران و روسیه همچنان می‌کوشند رشته‌های نفوذ دیرینه‌شان را از دست ندهند و فراتر از مرزها، آمریکا با گام‌هایی حساب‌شده وارد میدان شده تا هم نفوذ خود را بگستراند و هم به قفقاز چهره‌ای امن‌تر ببخشد.
پرسش کلیدی
آیا این بازگشایی، ترکیه را به بازیگر اصلی اوراسیا تبدیل خواهد کرد یا عرصه‌ای برای رقابت و محدودیت نفوذ چندجانبه خواهد بود؟ بازگشایی این کریدور، نه فقط یک پروژه ترانزیتی، بلکه آزمونی استراتژیک برای ترکیه است و اینکه آیا این مسیر، آنکارا را به شاه‌کلید اوراسیا و پل پیوند جهان ترک بدل می‌کند، یا به میدان تازه‌ای برای رقابت قدرت‌ها و مهار نفوذش تبدیل خواهد شد؟ پاسخ، در پیچ‌وخم مسیرهایی نهفته است که از کوه‌های قفقاز می‌گذرد و به قلب معادلات جهانی می‌رسد.
گزارش از شبنم الماسی از اعضای مدرسه روزنامه‌نگاری فراتاب – دوره 16.
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
