فراتاب: تاریخ معاصر اقتصاد ایران روایتی است از تلاش بی‌وقفه برای استقلال و توسعه در میان طوفان‌های سهمگین تحریم. این داستان از اسکله‌های خالی و مه‌آلود آبادان در دوران ملی شدن نفت آغاز شد، با گروگان‌گیری در سفارت آمریکا به اوج رسید و تا امروز با پیچیده‌ترین شبکه‌های تحریمی، زندگی روزمره و آینده نسل‌ها را تحت تأثیر قرار داده است.

کلمه تلخ «نایاب» که از داستان‌های پدربزرگ درباره نفت دوران مصدق و اولین تحریم‌ها به ارث رسیده بود، اکنون در دستان پویا به نسخه‌ای مچاله‌شده تبدیل شده است. پتک بی‌رحم این عبارت، «نداریم، نایاب است»، آن روز بارها بر سرش کوبیده شد تا سرانجام در آخرین داروخانه که تنها امید باقی‌مانده‌اش بود، توانست چند ورق از آن قرص‌های حیات‌بخش را برای مادرش بیابد. وقتی بیرون آمد و به آسمان خیره شد، دیگر این درماندگی شخصی نبود؛ بلکه تکرار تاریخ بود. او حس کرد همان فشاری که روزی گلوی اقتصاد یک ملت را فشرد، اکنون دهه‌ها بعد، با همان منطق اما بی‌رحمانه‌تر، به نسخه‌ای در دستش و نفس‌های به‌شمارش‌افتاده مادرش رسیده است. داستان پویا تنها فصلی از کتاب قطور محاصره اقتصادی ایران است.

برای ایرانیان، تحریم کلمه‌ای آشناست که در دهه‌های متمادی با گوشت و پوست حس شده است. این ملت در برابر امواج خروشان فشارهای جهانی ایستادگی و با وجود زخم‌های عمیق، راه خود را جستجو کرد. این درام تاریخی دو پرده بزرگ دارد: یکی قیام برای ملی کردن نفت و خشم امپراتوری بریتانیا و دیگری انقلابی که نظم خاورمیانه را دگرگون کرد و طوفانی از انزوای اقتصادی به رهبری آمریکا به راه انداخت.

طعم تلخ نفت ملی (۱۳۳۰-۱۳۳۲)

پس از آنکه دولت دکتر مصدق در سال ۱۳۳۰ صنعت نفت را ملی اعلام کرد، بریتانیا که منافعش را در خطر می‌دید، جنگی تمام‌عیار اقتصادی را آغاز کرد. نیروی دریایی بریتانیا خلیج فارس را مسدود کرد و با تهدید خریداران بین‌المللی، صادرات نفت ایران را تقریباً به صفر رساند. این نخستین بار بود که شریان اصلی اقتصاد ایران، یعنی نفت، توسط یک قدرت خارجی بسته می‌شد. هرچند این تحریم‌ها با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ پایان یافت، اما یک درس تاریخی برجای گذاشت: استقلال اقتصادی ایران بدون هزینه نخواهد بود.

گروگان‌گیری و آغاز انزوای آمریکایی (۱۳۵۸)

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، دومین موج تحریم‌ها این بار از سوی ایالات متحده آغاز شد. به دنبال اشغال سفارت آمریکا در تهران، جیمی کارتر، رئیس‌جمهور وقت، واردات نفت از ایران را متوقف کرد و میلیاردها دلار از دارایی‌های ایران در بانک‌های آمریکایی را مسدود کرد. این اقدام سرآغاز خصومتی چهل‌ و شش ساله شد و پایه‌گذار تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه ایران شد.

جنگ و محاصره تسلیحاتی (۱۳۵۹-۱۳۶۷)

در طول هشت سال جنگ تحمیلی با عراق، ایران تحت تحریم‌های تسلیحاتی گسترده‌ای قرار گرفت. در حالی که عراق به انواع سلاح‌های شرقی و غربی دسترسی داشت، ایران برای تأمین نیازهای دفاعی خود به شبکه‌ای از واسطه‌ها و بازارهای سیاه وابسته شد. این انزوا، اگرچه هزینه‌های گزافی بر کشور تحمیل کرد، سنگ بنای تفکر «خودکفایی نظامی» و «اقتصاد مقاومتی» را در آینده نهاد.

قانون داماتو و انزوای جهانی (۱۳۷۵)

در دوران ریاست‌جمهوری بیل کلینتون و با تصویب «قانون تحریم‌های ایران و لیبی» (ILSA)، که بعدها به «قانون داماتو» مشهور شد، استراتژی آمریکا وارد فاز جدیدی شد. این قانون شرکت‌های غیرآمریکایی را که بیش از ۲۰ میلیون دلار در بخش انرژی ایران سرمایه‌گذاری می‌کردند، تهدید به مجازات کرد. هدف، جلوگیری از توسعه منابع نفت و گاز ایران و بین‌المللی کردن فشار اقتصادی بود. از این نقطه، تحریم‌ها دیگر یک‌جانبه نبودند و بُعدی فرامرزی به خود گرفتند.

تحریم‌های فلج‌کننده هسته‌ای (۱۳۸۵-۱۳۹۲)

وقتی پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت ارجاع شد، طوفانی بی‌سابقه برپا شد. شش قطعنامه، مانند زنجیرهایی آهنین، اقتصاد ایران را در بر گرفت. آمریکا و اروپا با تحریم بانک مرکزی، قطع دسترسی به سوئیفت و ممنوعیت خرید نفت، ضربه‌ای مهلک وارد کردند. تورم سر به فلک کشید، ارزش پول ملی فرو ریخت و اقتصاد ایران در تنگنایی بی‌سابقه گرفتار شد.

برجام، یک تنفس کوتاه (۱۳۹۴-۱۳۹۷)

توافق هسته‌ای (برجام) در ازای پذیرش محدودیت‌های هسته‌ای، بخش بزرگی از تحریم‌های چندجانبه و ثانویه لغو شد. اقتصاد ایران جانی دوباره گرفت، صادرات نفت به سرعت افزایش یافت و شرکت‌های اروپایی برای بازگشت به بازار ایران صف کشیدند. اما این پنجره امید، دیری نپایید.

فشار حداکثری و بازگشت به نقطه صفر (۱۳۹۷ به بعد)

در سال ۲۰۱۸، دولت دونالد ترامپ با خروج یک‌جانبه از برجام، کارزاری تحت عنوان «فشار حداکثری» را کلید زد. این بار، هرچند ظاهرا تمام تحریم‌های گذشته (سازمان ملل متحد) باز نگشتند اما ترامپ کوشید تحریم‌های جدیدی بر آن‌ها بیافزاید که تقریباً هیچ راهی برای تجارت قانونی با ایران باقی نگذارد. هدف، به صفر رساندن صادرات نفت و فروپاشی اقتصادی ایران بود. اقتصاد ایران دوباره وارد رکود تورمی عمیقی شد که آثار آن تا به امروز بر معیشت مردم و آینده کشور سایه افکنده است.

5 مهر 1404؛ احیای مکانیسم ماشه

پس از آنکه مذاکرات در حال انجام میان ایران و آمریکا در خرداد 1404 با حمله و تجاوز غافلگیرانه اسرائیل روبرو شد و پس از آن هم طرفین نتوانستند به توافقی دست یابند سه کشور اروپایی عضو برجام، ایران را متهم به نقض تعهدات کرده و لذا مطابق مکانیسم پیش بینی شده ماشه در توافق برجام، از شورای امنیت خواهان بازگرداندن همه تحریم‌های پیشین در قالب 6 قطعنامه شدند. بدین ترتیب یکبار دیگر و این بار بیش از پیش ایران تحت تحریم بیشتری قرار گرفته است.

در پایان باید گفت هفتاد و دو سال اقتصاد تحریمی ایران تنها قصه‌ای از ارقام و بازارها نیست، بلکه روایتی از استقامت ملتی است که در برابر امواج تاریخ ایستادگی کرد. از اسکله‌های مه‌آلود آبادان تا خیابان‌های خاکستری امروز، این داستان حکایت اراده‌ای است که در محاصره، راه بقا را جستجو کرد.

گزارش از فاضله شوکت‌پور از اعضای کلاس روزنامه‌نگاری فراتاب – دوره 16.

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.