فراتاب: تهران، پایتختی که از حصار بیست‌هزار نفری عصر قاجار به کلان‌شهری ده‌میلیونی بدل شده است، اکنون با دو چالش بزرگ کمبود منابع آبی و برق مواجه است. این گزارش، مروری بر جمعیت تهران، سرانه مصرف آب و برق و ظرفیت تولید برق پایتخت در گذر زمان دارد.
۱۱۶۴؛ پایتختی تهران
آقا محمدخان قاجار در سال ۱۱۶۴ خورشیدی، پس از نبرد سختی که با لطفعلی‌خان زند داشت، بر کشور چیره شد و تهران را به‌عنوان پایتخت خود برگزید. جمعیت تهران در آن زمان، بین ۱۵هزار تا ۲۰هزار نفر بود. در آن دوره، تأمین آب از طریق منابع سنتی مانند قنات‌ها، نهرها و آب‌انبارها انجام می‌شد. سرانه مصرف آب روزانه حدود ۲۰ لیتر بود. هیچ سیستم برق‌رسانی وجود نداشت و مردم برای روشنایی از ابزارهای سنتی مانند چراغ‌های نفتی و فانوس استفاده می‌کردند.
۱۲۷۷؛ سلطنت ناصرالدین‌شاه
دوران طولانی سلطنت ناصرالدین‌شاه، ثبات نسبی و نخستین جرقه‌های نوسازی را برای پایتخت به ارمغان آورد. جمعیت تهران به حدود ۱۵۰ هزار نفر رسید که نسبت به ابتدای دوره قاجار، رشدی بیش از ۷ برابر را نشان می‌دهد. منابع آبی همچنان قنات‌ها بودند، اما با افزایش جمعیت، نیاز به آب بیشتر شد و سرانه مصرف آب روزانه به حدود ۳۰ لیتر افزایش یافت. در صنعت برق هنوز خبری از برق شهری نبود و زیرساخت‌های آن نیز وجود نداشت.
۱۲۸۵؛ انقلاب مشروطه
تهران در دوران مظفرالدین‌شاه به کانون تحولات سیاسی و اجتماعی ایران تبدیل شد. جمعیت تهران به حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار نفر رسید که نسبت به اواخر دوره ناصری، رشدی تقریبی ۶۷ درصدی داشت. بحران کم‌آبی در تابستان‌ها به یک چالش جدی تبدیل شد. شبکه قنات‌ها دیگر پاسخگوی نیاز جمعیت رو به رشد نبود و سرانه مصرف آب روزانه به ۴۰ لیتر رسید. نخستین نیروگاه خصوصی برق توسط حاج امین‌الضرب در سال ۱۲۸۴ تأسیس شد و یک سال بعد، نخستین نیروگاه برق شهری با ظرفیت ۴۰۰ کیلووات به راه افتاد، اما استفاده از آن بسیار محدود بود.
۱۳۰۴؛ سلطنت رضاشاه
با پایان سلسله قاجار و آغاز سلطنت رضاشاه پهلوی، دوره جدیدی از تمرکزگرایی، توسعه زیرساخت‌ها و بهبود بهداشت عمومی آغاز شد. جمعیت تهران به حدود ۵۰۰ هزار نفر رسید که رشدی ۵۷ درصدی نسبت به دوره مشروطه داشت. در سال ۱۳۱۸، طرح احداث شبکه لوله‌کشی آب تهران تصویب شد، اما اجرای کامل آن سال‌ها طول کشید. سرانه مصرف آب روزانه به ۶۰ لیتر افزایش یافت. در این دوره، توسعه شبکه برق در تهران و شهرهای بزرگ آغاز شد. نخستین نیروگاه دولتی برق در سال ۱۳۰۶ تأسیس شد و مجموع مصرف برق پایتخت به ۵ مگاوات رسید.
۱۳۲۰؛ سلطنت محمدرضاشاه پهلوی
دوران سلطنت محمدرضاشاه پهلوی با اشغال ایران در جنگ جهانی دوم آغاز شد و با رشد اقتصادی مبتنی بر نفت و افزایش شدید جمعیت شهری ادامه یافت. جمعیت تهران در این دوره ۳۷ ساله از حدود ۷۰۰ هزار نفر در سال ۱۳۲۰ به ۴.۵ میلیون نفر در سال ۱۳۵۷ رسید. این به معنای رشدی بیش از ۵۴۰ درصدی جمعیت است. با رشد جمعیت، بحران‌های انرژی و آب پدیدار شد. پروژه‌های بزرگی مانند سد لتیان برای تأمین آب تهران تعریف و اجرا شد. با توسعه شبکه لوله‌کشی، سرانه مصرف آب روزانه در پایان دوره به حدود ۲۵۰ لیتر رسید. در طول سلطنت محمدرضاشاه، شبکه‌های برق‌رسانی به تدریج گسترش یافتند و برق به بسیاری از مناطق شهری و صنعتی رسید. اما در برخی از دوره‌ها، به‌ویژه در سال‌های پایانی، خاموشی‌های مکرر برق در شهرها، به‌ویژه تهران، رخ می‌داد که نشان از ناکافی بودن ظرفیت تولید و توزیع برق داشت. مجموع مصرف برق تهران به ۷۰۰ مگاوات رسید.
۱۳۵۷؛ پایان پهلوی و پیروزی انقلاب
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، ایران کشوری با جمعیتی جوان و رو به رشد بود. جمعیت تهران به ۴.۵ میلیون نفر رسید که رشدی ۵۴۳ درصدی نسبت به سال ۱۳۲۰ داشت. پس از انقلاب، توجه به توسعه شبکه‌های آبرسانی شهری و روستایی، افزایش دسترسی به آب سالم و مدیریت بهینه منابع آب در دستور کار قرار گرفت و ابتدا سرانه مصرف آب روزانه در حد همان ۲۵۰ لیتر باقی ماند. مصرف برق خانگی به شدت افزایش یافت و نخستین نشانه‌های بحران انرژی ظاهر شد. جنگ ایران و عراق خسارات سنگینی به تأسیسات صنعت برق وارد کرد.
۱۳۶۴؛ دوران جنگ
در میانه جنگ ایران و عراق و دوران ریاست جمهوری آیت‌الله سید علی خامنه‌ای (با نخست‌وزیری میرحسین موسوی)، ایران شاهد یکی از بالاترین نرخ‌های رشد جمعیت در تاریخ خود بود. جمعیت تهران به ۶ میلیون نفر رسید که رشدی ۳۳ درصدی نسبت به زمان انقلاب داشت. در سال ۱۳۶۴، در اوج جنگ ایران و عراق، بمباران تأسیسات آبرسانی باعث کمبود شدید آب شد. سرانه مصرف آب روزانه به ۲۸۰ لیتر افزایش یافت و طرح‌های بسیج ملی آب اجرا شد. وضعیت برق در ایران با مشکلات جدی روبرو بود. حملات هوایی به نیروگاه‌ها موجب قطعی‌های مکرر و گسترده برق شد و خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده آغاز گردید. ظرفیت تولید برق تهران به ۱۲۰۰ مگاوات رسید.
۱۳۷۴؛ دوران هاشمی‌رفسنجانی
در دوره دوم ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی، که به دوران سازندگی معروف است، سیاست‌های کنترل جمعیت به طور جدی اجرا شد. جمعیت تهران در این دوره به ۷ میلیون نفر رسیده بود که رشدی ۱۷ درصدی نسبت به دوران جنگ داشت. ظرفیت تصفیه‌خانه‌ها ۴۵ درصد افزایش یافت و ۴۰ سد جدید در کشور احداث شد. همچنین بحران آب به تدریج مدیریت شد. سرانه مصرف آب روزانه به ۳۰۰ لیتر افزایش یافت. ده‌ها سد و نیروگاه جدید برای پاسخگویی به نیاز جمعیت ساخته شد. ظرفیت تولید برق تهران به ۲۱۰۰ مگاوات رسید.
۱۳76- 1392: خاتمی-احمدی‌نژاد
با پایان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی و آغاز دوره محمود احمدی‌نژاد بود. جمعیت تهران به ۸ میلیون نفر رسید که رشدی ۱۴ درصدی نسبت به دهه ۷۰ داشت. بحران آب جدی‌تر شد و سرانه آب تجدیدپذیر کاهش یافت. سرانه مصرف آب روزانه به ۳۲۰ لیتر افزایش یافت. مصرف برق خانگی ۲۵ درصد رشد کرد و ظرفیت تولید برق تهران به ۴۱۰۰ مگاوات رسید.
۱۳۹۴؛ حسن روحانی
در میانه دوره ریاست جمهوری حسن روحانی، کشور با چالش‌های جدی اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و بحران‌های زیست‌محیطی روبرو بود. جمعیت تهران به ۹ میلیون نفر رسید که رشدی ۱۲.۵ درصدی نسبت به دهه ۸۰ داشت. بحران آب به مرحله فوق‌بحرانی رسید. خشک شدن دریاچه ارومیه، تالاب‌ها و کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی به چالش اصلی کشور تبدیل شد. سرانه مصرف آب روزانه به ۳۲۰ لیتر رسید. با وجود مشکلات اقتصادی، مصرف برق همچنان بالا بود و ظرفیت تولید برق تهران به ۵۶۰۰ مگاوات رسید.
۱۴۰۴؛ دوره پزشکیان
پس از دولت ابراهیم رئیسی با آغاز ریاست جمهوری مسعود پزشکیان، ایران با چالش‌های تثبیت‌شده و عمیقی روبرو شده است. جمعیت تهران به ۱۰ میلیون نفر رسیده که رشدی ۱۱ درصدی نسبت به دهه ۹۰ دارد. چالش مدیریت منابع آب بحرانی است. سرانه مصرف آب روزانه به ۹۰۰ مترمکعب کاهش یافته و اجرای طرح‌های انتقال آب در دستور کار قرار خواهد گرفت. توسعه نیروگاه‌های خورشیدی شتاب گرفته است. ناترازی شدید در تولید و مصرف برق، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیرساختی است. کشور نیازمند سرمایه‌گذاری هنگفت در حوزه بهره‌وری و انرژی‌های تجدیدپذیر است. ظرفیت تولید برق تهران به ۷۰۰۰ مگاوات رسیده است.
نویسنده فاضله شوکت‌پور از اعضای مدرسه روزنامه‌نگاری فراتاب / ترم مقدماتی از دوره 16.
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
