فراتاب_ گروه بین الملل:
چکیده:پس از فروپاشی شوروی و پایان نظام دو قطبی، آمریکا به عنوان تنها ابرقدرت موجود در نظام جدید سر برآورد. این کشور تمام تلاش خود را در عرصه های مختلف به کار گرفت تا بتواند سیطره و استیلایش را بر سراسر دنیا بگستراند. گسترش قدرت و نفوذ نظامی از طریق استقرار سامانههای دفاع موشکی در مناطق مختلف جهان یکی از برنامه های این کشور برای ایجاد سلطه جهانی می باشد. شرق اروپا یکی از مهمترین مناطقی است که ایالات متحده در آن به قصد محدود کردن قدرت روسیه و اعمال برتری خود مورد توجه قرار گرفته است و طی چندین دوره کشورهای این حوزه نظیر لهستانَ, چک و رومانی محلی برای میزبانی قدرت نمایی آمریکا بوده اند. در دوران اوباما و سپس با روی کار آمدن ترامپ این حوزهها گسترش یافته و تا آسیای دور نیز کشیده شده است. هدف اصلی آمریکا از استقرار این سامانههای دفاع موشکی حفظ سلطهی خود و مهار کشورهایی هست که با سیاستهای برتری جویانهی این کشور مخالف هستند. این مساله باعث خواهد شد رقابتهای تسلیحاتی شدت بگیرد و جو ناآرامی را در مناطق مختلف به وجود بیاورد. به تبع این شرایط فرصت برای ظهور گروههای تروریستی و قدرت یابی آن ها فراهم می شود که به ناآرامی معادلات مختلف منطقه ای دامن خواهند زد. در این نوشتار به بررسی اهداف و پیامدهای استقرار سامانه های دفاع موشکی آمریکا خواهیم پرداخت و تاثیرات آن را بر امنیت نظام بین الملل و منطقهای بررسی خواهیم کرد.
بیان مساله: فروریختن دیوار برلین در نوامبر 1990 و رویدادهای تروریستی 11 سپتامبر 2001 از برجسته ترین رویدادها در دو دههی گذشته شمرده می شود. نخستین رویداد به معنای پایان گرفتن جنگ سرد و دومی آعازگر دورانی تازه از نمایش قدرت نظامی آمریکا به شمار میآید. در این میان بازسازی توانمندیهای پدافندی و بازدارندگی ایالات متحده برای پاسخگویی به چالشهای تازه, یکی از اولویت های دولت آمریکا بوده و استقرار سامانههای دفاع موشکی بخشی از این تلاش گسترده است(1). اکنون ماههاست که شاهد برخورد و جنگ زبانی روسیه و جهان غرب دربارهی برنامه ی ایالات متحده برای استقرار سامانههای دفاع موشکی در اروپای شرقی هستیم که به باور بسیاری از کارشناسان می تواند هشداری باشد در این باره که اندیشهی جنگ سرد بار دیگر زنده شود.
طرح آمریکایی سپر دفاع موشکی که باید تا سال 2020 اجرایی شود و به عنوان ضربه سریع جهانی مشهور شده است، اساسا طرحی تهاجمی است که برای توجیه افکار عمومی آن را دفاع موشکی می خوانند. این طرح نخستین بار سال 2001 در پنتاگون تصویب شد و بر اساس آن آمریکا کلاهکهای هسته ای موشکهای خود را با مواد انفجاری غیرهسته ای آماده عملیات می کند (2).هدف نهایی این طرح آن است که آمریکا بتواند در 60 دقیقه بدون نیاز به جابجایی عظیم نیروی انسانی و تجهیزات فوقالعاده نظامی، اهداف خود را در سراسر کره زمین هدف قرار دهد. طرح ضربه سریع جهانی در واقع نوعی استراتژی پیشدستانه ضربه اول است که الگوی زمینی جنگ ستارگان محسوب میشود(3).
اهداف و پیامدهای استقرار سامانههای دفاع موشکی آمریکا در نقاط مختلف جهان:
اقدامات اخیر آمریکا در اروپای شرقی بیش از هر چیز برای روس ها یادآور تحولات دهه 1980 است. در این دهه امریکا در سطح منطقهای تلاش برای کاهش نفوذ شوروی را در آسیای غرب، تضعیف رژیم های طرفدار کمونیسم، حمایت از مجاهدین افغان و کمک و حمایت از رژیم صهیونیستی در اشغال لبنان در کنار تضعیف نظام سیاسی ایران در دستور کار خود داشت. و در بعد بین المللی نیز با اشغال چند کشور و تلاش برای سرنگونی حکومت کوبا و از همه مهمتر، استراتژی خنثی سازی به مقابله با شوروی برخاسته بود(4). اساس استراتژی خنثی سازی آمریکا در این مقطع مقابله با برتری استراتژیک روسیه و افزایش بازدارندگی آمریکا بود (5). ااقدامات امریکا در استقرار سامانههای دفاع موشکی حفظ برتری و سلطهای است که پس از فروپاشی شوروی به دست آورده است. این کشور قصد دارد از طریق حفظ این سلطه، همچنان تنها ابرقدرت باقی بماند. مقامات روسی نیز در مورد اهداف آمریکا از استقرار سامانه های دفاع موشکی نظرات مختلفی دارند که به طور خلاصه به این سه مولفه ختم می شود. اول: ایجاد مسابقه تسلیحاتی جدید. دوم: تحلیل بردن قدرت بازدارندگی روسیه و سوم: تثبیت هژمونی آمریکا (6). ایالات متحده در استقرار سامانههای دفاع موشکی اهداف آشکار و پنهانی دارد. 1: دفاع از آمریکا در برابر خطرات احتمالی. خاستگاه قانونی سامانههای دفاع موشکی را باید در استراتژی امنیت ملی این کشور سراغ گرفت که بیان می دارد «ایالات متحده آمریکا باید سیستم جامع دفاع موشکی نیمه استراتژیک خود را بنا کند.استقرار سامانههای دفاع موشکی برای دفاع در برابر حملات موشکهای بالستیک ضروری است». 2: دفاع از متحدین اروپایی در برابر خطرات احتمالی. آنچه ستون اصلی استدلال آمریکا برای استقرار سامانههای دفاع موشکی در شرق اروپا (چک و لهستان) شکل می دهد، به گفته مقامات آمریکایی دفاع از این کشورها در برابر حملات احتمالی از سوی ایران و کره شمالی می باشد. از دید مقامات کاخ سفید، برنامه موشکی ایران و کره شمالی تهدیدی جدی برای صلح و امنیت جهانی و آمریکا و متحدانش می باشد. 3: منصرف کردن ایران از ادامه فعالیتهای هستهای. با وجود آنکه آژانس بین المللی انرژی اتمی تصریح می دارد هیچ نشانه ای که حاکی از انحراف برنامه هستهای ایران از مقاصد صلح آمیز باشد در ایران پیدا نکرده، مقامات واشنگتن ایران را متهم به تلاش برای دستیابی به سلاح هستهای می کنند(7). علاوه بر این اهداف بیان شده، چهار هدف پنهانی نیز برای آمریکا وجود دارد که شامل: بی اعتمادی به تحولات داخلی روسیه، جلوگیری از نزدیکی میان اروپای قدیم و روسیه، تامین اعتبار مالی طرح سیستم دفاع موشکی و در پایان گسترش حوزه نفوذ آمریکا(8). اهداف آمریکا از استقرار سامانههای دفاع موشکی برای مقابله با کشورهایی هست که چه به لحاظ ایدئولوژی و چه به لحاظ نظامی سیاسی با این کشور مخالفت دارند.در این میان روسیه و چین به عنوان دو ابرقدرت در جهان که میتوانند قدرت آمریکا را به چالش بکشند؛ آماج کنترل آمریکا می باشند تا تهدیدی برای سلطهی این کشور به وجود نیاید. از سوی دیگر کشورهایی مانند ایران و کره شمالی که با آرمانهای نظام سرمایهداری و استکباری سر مخالفت دارند مورد کنترل و هدف امریکا قرار می گیرند.
بررسی تاثیرات استقرار سامانههای دفاع موشکی بر امنیت منطقهای و بین المللی:
براساس نظریات رئالیستی روابط بین الملل وقتی کشوری اقدام به افزایش و نمایش قدرت خود می کند، باعث می شود سایر کشورها احساس ناامنی کنند و در نتیجه دست به اقدام متقابل زده و رفتار یکسانی را که همان افزایش قدرت است را تکرار می کنند(9). آمریکا معتقد است استقرار سامانههای دفاع موشکی باعث کاهش اشاعه تسلیحات می شود ولی در عمل میبینیم نتیجه برعکس می شود. استقرار سامانههای دفاع موشکی باعث می شود: الف: تحریک رقبا و دشمنان اصلی: به طور مشخص چین و روسیه در قبال این برنامه بی واکنش نخواهند بود. روسیه ملاحظات جدی در مورد استمرار برنامه سیستم دفاعی موشکی در غرب نواحی اورال دارد. ب: تحریک حلقههای پیرامونی دشمنان و رقبای اصلی: به عنوان مثال هند در حال حاضر برنامههای آزمایشی دفاع موشکی را اجرا میکند و به راحتی می توان تصور کرد که پاکستان در مقابل چنین برنامهای بی واکنش نخواهد بود. ج: بازگشت جریان تحریک به نقطهی آغازین: با اقدامات امریکا در استقرار سامانههای دفاع موشکی، طیف قابل ملاحظهای از کشورها تجهیز و تقویت توان موشکی و افزایش تولیدات نظامی را در دستورکار خود قرار می دهند. د: اشاعه تسلیحات، پاسخی به افزایش بی ثباتی: توسعه سیستمهای دفاع موشکی می تواند به تعمیق بی ثباتی در سیستم جهانی بیانجامد و بازیگران آن را به سمت تقویت توان نظامی سوق دهد.استقرار سامانههای دفاع موشکی در کره جنوبی باعث شد رهبران کره شمالی احساس ناامنی کنند و دست به آزمایشهای موشکی بزنند (10) .
هرگونه تغییر و تحول در منطقه میتواند به طور مستقیم امنیت قدرتهای منطقهای مثل روسیه و چین را تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین استقرار سامانه ضدموشکی تاد در کره جنوبی آن هم با تاکید بر اینکه این طرح به منظور حل و فصل یک مساله مشترک میان دو کره به اجرا گذاشته شده، اقدامی کاملا غیرمسوولانه است.چین ضمن ابراز نگرانی جدی نسبت به اقدام واشنگتن و سئول برای انتقال بخش هایی از سامانه دفاع موشکی تاد به محل استقرار آن در کره جنوبی، خواستار منصرف شدن دو کشور از این تصمیم شده است(11).
مقامات غربی با تهدیدهای آشکار مسکو مبنی بر حمله نظامی به تاسیسات نظامی آمریکایی مستقر در اروپا در صورت ادامه بن بست موجود در مذاکرات مربوط به سپر دفاع موشکی مواجه شدند. رییس جمهوری روسیه اعلام کرده است در صورتی که سامانه پدافند موشکی آمریکا در کشورهای قاره اروپا مستقر شود، روسیه تدابیر متقابل اتخاذ میکند که از آن جمله استقرار موشک های «اسکندر» در منطقه کالینینگراد در غرب این کشور و خودداری از نابودی بخشی از تسلیحات تهاجمی راهبردی این کشور میباشد. ستاد ارتش روسیه هشدار داد که «واکنش روسیه به گسترش سامانه دفاع ضد موشکی آمریکا در اروپا تنها به استقرار موشکهای «اسکندر» در کالینینگراد یا دریای بالتیک محدود نمیشود، بلکه از این موشکها برای نابودی اجزای سپر دفاعی استفاده خواهد شد.. با انجام توافق هستهای ایران و شش قدرت جهانی، دولت روسیه بار دیگر این مساله را مطرح کرده است که با وجود این توافق، دیگر مساله تهدید ایران برای اروپا موضوعیت ندارد و طرح سپر موشکی باید کاملا متوقف شود. مضاف بر این که روسیه از همان ابتدا بر این موضع پای فشرد که سپر دفاع موشکی شرق اروپا، نه با هدف مقابله با تهدید ایران، که برای مهار قدرت راهبردی روسیه بوده و هست (12).
استقرار سامانههای دفاع موشکی و موازنه قدرت: بررسی رقابت های تسلیحاتی و بازدارندگی
استقرار سامانههای موشکی آمریکا در نقاط مختلف جهان میتواند به شکلگیری رقابت تسلیحاتی در جهان منجر شود. علاوه بر روسیه، مقامات چین نیز معتقدند استقرار سامانه دفاع موشکی در کره جنوبی به کاهش تنشهای کنونی و تقویت صلح و ثبات در منطقه کمک نخواهد کرد، بلکه برعکس منافع امنیتی راهبردی کشور آنها را مختل خواهد کرد. در واکنش به این مساله روسیه نه فقط اقدامات متقابل را در پیش گرفته ، بلکه توجه خود را معطوف به طراحی و ساخت موشکهایی کرده است که قادر به گذشتن از تور ضد موشکی آمریکا باشند. در این راستا مقامات ارشد سیاسی و نظامی روسیه، با توجه به تحولات و پیشرفت های قابل توجهی که این کشور در زمینه تکنولوژی موشک های بالستیک قاره پیما و کلاهک های محمول آنها صورت داده است،اعلام کردهاند که دیگر سامانه های ضد موشکی آمریکا در اروپا و یا آسیای شرقی قادر به رهگیری موشکهای بالستیک قاره پیما و یا کلاهک های هسته ای روسیه نیستند(13).
وزارت خارجه روسیه اعلام کرد که اگر سیستم دفاع موشکی تصویب شود "ما مجبور به دادن پاسخ دیپلماتیک نیستیم، بلکه با شیوههای فنی-نظامی واکنش نشان میدهیم.ولادیمیر پوتین در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با رییس جمهور فنلاند، به ناتو غیرمستقیم هشدار داد: " اگر کسی به قلمرو ما نزدیک شود، به این معناست که ما باید متناسب با آن نیروهای مسلح خود را در مناطقی استقرار دهیم که تهدید از آن جا میآید. آیا جور دیگری میتواند باشد؟ این ناتوست که به مرزهای ما نزدیک میشود، نه این که ما به جایی برویم (14).این اظهارات بعد از آن بود که نیویورک تایمز از طرح پنتاگون برای اعزام تانک، خودروهای زرهی برای نیروهای پیاده و سایر تجهیزات سنگین برای حدود 5000 سرباز آمریکایی درچند کشور اروپای شرقی و حوزه بالتیک پرده برداشت. پکن در واکنش به شروع روند استقرار سامانه پیشرفته اعلام کرده که قاطعانه از امنیت کشور دفاع خواهد کرد. سخنگوی وزارت خارجه چین در این زمینه گفت: «ما قطعا مخالف استقرار سامانه دفاع موشکی «تاد» در کره جنوبی هستیم و برای دفاع از منافع امنیتی مان تدابیر لازم را اتخاذ خواهیم کرد. تبعات این تصمیم متوجه آمریکا و کره جنوبی خواهد شد. ما بار دیگر قویا از دو کشور می خواهیم که روند استقرار سامانه دفاع موشکی را متوقف کنند (15)
جمع بندی: استقرار سامانههای دفاع موشکی توسط آمریکا در جهت حفظ و گسترش یکجانبهگرایی و سلطهی این کشور می باشد. آنها اعلام کرده اند که هدف از استقرار این سامانهها مقابله با قدرت هسته ای ایران و کرهشمالی است. ولی به طور واضح این اقدامات شکلی از مقابله و کنترل روسیه به عنوان رقیب و دشمن سنتی می باشد. در ابتدا، آمریکایی ها ادعا کردند که هدفشان از نصب سپر دفاع موشکی، جلوگیری از دسترسی موشک های هسته ای ایران به غرب است. اما از زمان امضای برجام با ایران، غرب دیگر نمی تواند این ادعا را بهانه قرار دهد و اکنون روسیه سپر دفاع موشکی را بزرگترین تهدید علیه خود می داند که بازدارندگی این کشور را از بین می برد. اقدامات امریکا در اروپای شرقی و آسیای دور باعث تشدید رقابتهای تسلیحاتی و ایجاد رقابت های نظامی می شود. همچنین این اقدامات نظامیگرایانه موجی از ناامنی را در مناطق مختلف به وجود می آورد. چین و روسیه با انتشار بیانیه ای اعلام کردند که همکاری های خود را برای مقابله با برنامه استقرار سامانه موشکی آمریکا موسوم به «تاد» در کره جنوبی افزایش میدهند. هر دو کشور نگران هستند که پس از کره جنوبی، کشور ژاپن هم درصدد استقرار چنین سامانهای باشد و این می تواند منافع پکن و مسکو را در منطقه به خطر بیندازد. این در شرایطی است که وزیر دفاع ژاپن هم راهی جزیره «گوام» شده است تا از تاسیسات نظامی آمریکا از جمله همین سیستم موشکی بازدید کند. از دیدگاه چین و روسیه، اوضاع در منطقه شبه جزیره کره پیچیده و حساس است و استقرار تاد در خاک کره جنوبی، اوضاع را بدتر خواهد کرد (16). این مسایل خود موجب ایجاد فضای ملتهب در مناطق مختلف می شود که اوج آن در بحران حمله روسیه به گرجستان اتفاق افتاد.
بابک صفری
دانش آموخته کارشناسی ارشد روابط بین الملل
عضو شورای نویسندگان فراتاب
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
منابع:
1: فرشاد رومی، «هدفهای آمریکا از برپایی سامانه پدافند ضد موشکی در شرق اروپا»، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، بهار 1382، شماره چهلم، ص 71.
2: tabyincenter.ir// 17/06/1394
3:tabyincenter.ir// 17/06/1394
4: سیدحسن میرفخرایی، «بحران استقرار سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپای شرقی: اهداف و پبامدها»، فصلنامه پژوهش حقوق و سیاست، سال نهم 1386، شماره بیست و دوم، ص 104.
5: ابراهیم متقی، تحولات سیاست خارجی آمریکا: مداخله گرایی و گسترش، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی 1376 ، ص 80 .
6: سیدحسن میرفخرایی، «بحران استقرار سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپای شرقی: اهداف و پبامدها»، فصلنامه پژوهش حقوق و سیاست، سال نهم 1386، شماره بیست و دوم، ص 114.
7: بابک صفری، «امکان سنجی شکل گیری موازنه قدرت در برابر آمریکا»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، 1391، ص 94.
8: http:// www.isna. Ir/fa/news// 2007/05/11.
9: کنت والتز. نظریه سیاست بین الملل، ترجمه غلامعلی چگنی زاده، تهران: مرکز پژ.هشها، 1395 ، ص 84.
10: ناصر هادیان، نقش سپر دفاع موشکی در بازدارندگی»، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره سوم، پاییز 1390 ص 58 تا 61 .
11: https://www.tasnimnews.com. 1396/2/6
12: www.mashreghnews.ir.
13: خبرگزاری فارس . 20/12/1395
14: یاسر حسین زاده، علل گسترش ناتو به شرق، پایان نامه ارشد روابط بین الملل، دانشگاه شهید بهشتی، 1392، ص 142
15: مسعود رضایی، «بازبینی طرح سپر دفاع موشکی و افق آن در روابط روسیه و امریکا»، فصلنامه راهبرد، سال بیست و سوم، شماره 72، پاییز 1393، ص220
16: www.irna.ir . 24/10/95