کتاب «فراسوی سازمان و ایدئولوژی داعش» فرآورده ای فکریست که سابقه ای 5 ساله دارد، اگرچه نگارش آن زمان زیادی به طول نکشیده است. ظهور داعش همزمان بود با انتهای تحصیلات کارشناسی ارشد من در دانشگاه خوارزمی. در آن وقت انتخاب کردن یک موضوع خوب می توانست فرصت مناسبی برای اتمام درجه کارشناسی ارشد و نیز بدست آوردن یک ایده ناب برای آینده پژوهشی یک دانشجو باشد.

در آن زمان من با آثار فروید و نیچه عمیقا آشنا شده بودم و با پیشینه ای که در مطالعات فلسفی و روانشناسی داشتم استفاده از آثار نیچه را برای فهم معنای بسیاری از پدیده های تاریخی اجتماعی جهان را کاربردی می دانستم. همچنین مصاحبت های مفصل و عمیق من با دکتر نصری استاد راهنمای پایان نامه ام در مرکز مطالعات خاورمیانه تهران و نیز مرور مجدد و عمیق تر آثار نیچه مرا به سمت مفهوم کین توزی کشانید. این مفهوم دربردارنده توضیحی از جهان عواطف انسانیست که در سیر و صعود خود دچار پیچیدگی های پراهمیتی می شود. از این مرحله به بعد و درست بعد از پایان یافتن نگارش پایان نامه، ایده های نگارش کتاب نیز آغاز شد. به خصوص که آثار نیچه را نیز مجددا و برای چندمین بار مرور کردم.

کین توزی به مثابه راه رهایی؛

ما انسان ها کین توزی را در زندگی روزمره بسیار تجربه می کنیم. زمانی که تمنای قضاوت دیگری را در سر داریم اما از بیان آن ناتوانیم، چه به سبب ممنوعیت های اجتماعی، چه شرایط فرهنگی و چه جایگاه اجتماعی دیگری، آن تمنا را در درون نگه می داریم. این نگه داشتن منجر به پیچیدگی تمنای قضاوت می شود. سپس دیگری را در خیالات خود شروع به نقد می کنیم و آن رسوایی را که برای دیگری در جهان خارج از ذهن در پی تحققش بودیم را اکنون در جهان ذهن به فعل می آوریم. این تعریفی خلاصه از مفهوم کین توزی است. اما هنر کتاب «فراسوی سازمان و ایدئولوژی داعش» آن بود که این مفهوم را از سطح فردی و روانشناسی تا سطح واگشایی افق تاریخی یک پدیدار، یعنی داعش برمی کشاند. به عبارت دیگر در این اثر به خصوص آنجا که بحث به نگارش تفسیرهای اساسی کتاب می رسد، کین توزی دیگر یک مفهوم برای کشف عواطف ژرف یافته فردی نیست، بلکه تبدیل به چارچوبی نظری و علمی می شود که قدرت توضیح دهندگی خود را به تمامه نمایش می دهد.

بنابراین برخلاف تصورات آغازین هر فرد در ارزشگذاری منفی بر این مفهوم، قدرت توضیح دهندگی که در این مفهوم نهفته است می تواند سبب شود انسان تنش هایی را که در طول تاریخ یک ملت یا در طول زندگی فردی خود به دوش کشیده و همجا یدک می کشد بر زمین بگذارد و این چنین بر خویشتن پنهانش غالب شود. این غلبه، از نوع تاباندن نور آگاهی بر آن است و منجر به تسلط یافتن بر آن نیز می شود. زیرا عواطف تا زمانی که در پیش چشمان وجدان و خرد اجتماعی(آگاهی) قرار دارند محدودند و به واقع ابزارند، که در غیر این صورت ما ابزار آنها خواهیم بود.

مهار رتیلان در لانه؛

انسان کین توز به رتیل سمی شباهت دارد، زیرا به سبب نشخوار قضاوت های سرکوب شده اش به تدریج طراوات روانش به زوال می گراید. او در نهایت سراسر کژبین می شود. انحطاط نتیجه حتمی کینه توزانه زیستن است. به تدریج انسان کین توز معنای عشق را نیز درک نخواهد کرد تا آنجا که زیبایی را در هیچ چیز نمی یابد. اساسا بدین خاطر است که نخبگان داعش با رجوع به قرآن، از آن براحتی خشونت فزاینده استنباط می کنند، و در حقیقت این استنباط حاصل وصلت نگاه کین توزانه ایشان با متن مقدس، و فرافکنی خوی خشن و انتقام جویانه ایشان است.

اکنون چگونه می توان این رتیلان را مهار کرد؟ کتاب «فراسوی سازمان داعش» در بخش ریشه شناسی خشونت، می گوید هر جا فرصت آزاداندیشی، تخلیه و رهایی درباره قضاوت های انسان از او ستانده شود در واقع زخمی برجای می ماند. زخم های روح برخلاف زخم تن تا ابد جاودان اند، و تنها مرگ درمان قطعی آنهاست. پس کین توزی شبیه به دملی چرکین است که پیشگیری دارد اما درمان آن ممکن نیست، به خصوص زمانی که در سطح وسیعی همچون گستره ای از تاریخ یک ملت ایجاد شود. بنابراین ما صرفا می توانیم از تکثیر رتیلان پیشگیری کنیم، آن هم به کمک جلوگیری از ایجاد زخم های دیگر.

ترور و تروریسم؛

ترور زمانی که به گرایش سیاسی تبدیل شود تروریسم نام می گیرد. ترور در اساس پدیده ای عاطفی و هیجانی است. ترور از قضاوت ها یا خشم های فروخورده نشئات می گیرد. برعکس آن نیز درست است، یعنی می توان خشم را نتیجه تحمل دوران طولانی از ترس و درماندگی دانست. در فصل آخر کتاب «فراسوی سازمان و ایدئولوژی داعش» تاریخچه ای را که ترور را به تروریسم(داعش) تبدیل کرده را موشکافی کرده ام تا مشخص شود حتی پدیده های روانشناختی همچون ترور نیز معلول و محصول شرایط تاریخی کلان هستند و در این میان فرد صرفا تکه ای کوچک از وضعیت حاکم است.

علی شهبازی، پژوهشگر علوم سیاسی

بازنشر این مطلب با ذکر منبع فراتاب بلامانع است