این مجموعه نوشتار دربرگیرنده سه قسمت اصلی با تاکید بر گفتمان های مسلط در سوء مصرف مواد مخدر است.
سه گفتمان:
- قضایی (آیا معتاد، مجرم است؟)
- پزشکی (آیا معتاد، بیمار است؟)
- اجتماعی ( آیا معتاد، قربانی است؟)
با در نظر گرفتن تقدم زمانی و شرایط و مقتضیات زمان و مکان همواره مورد توجه تمامی کشورها و صاحب‌نظران در کنترل معضل مواد مخدر و اعتیاد بوده است. موسسه هم اندیشی جهانی راه برتر (کادراس) ضمن تشریح هر یک از این گفتمان ها و بررسی اصلی ترین مباحث مطرح شده و نظرات منتقدان، قضاوت اصلی در مورد پذیرش هر یک از این گفتمان ها در راهبرد روشی جهت کنترل اعتیاد و اثرات منفی آن را به خوانندگان عزیز می سپرد؛ چرا که در هر یک از مباحث فوق نکات بسیار ظریف و کاربردی وجود دارد که با گرایش فکری هر یک از خوانندگان می تواند نقطه قابل بحثی باشد.
قسمت دوم: گفتمان پزشکی
«پزشکی شدن[۱]» فرایندی است که در آن حالات یا خصوصیاتی از زندگی روزمره که زمانی عادی بوده، یا موضوعاتی که پیش از آن در قلمرو علوم غیر پزشکی قرار داشته ( مانند اعتیاد)، وارد حیطه پزشکی شود و توسط ابزارها، روش ها و فنون پزشکی کنترل و مدیریت شوند[۲]. گفتمان پزشکی اعتیاد را یک بیماری می‌انگارد، و آن را امری انتخابی نمی داند. در مقابل عده ای این استدلال را نمی پذیرند، چرا که معتقدند یک فرد معتاد، خود مصرف مواد را انتخاب می کند. هر چند فردی که اولین بار روی به مصرف مواد می آورد خودش انتخاب می کند؛ اما مجموعه ای از دلایل فیزیولوژیکی، فردی و روانی او را به سوی مواد سوق می دهد. اگر واقعا اعتیاد امری انتخابی بود نباید وابستگی ایجاد می شد و فرد هر وقت اراده می کرد تنها باید بدون ایجاد وابستگی مصرف می کرد.
بر این اساس آنچه باعث اعتیاد می شود تغییر در عملکرد و ساختار مغز است که فرد را به مصرف چند باره مواد می کشاند. عنصر اصلی این گفتمان عبارت است از اینکه اگر فرد بداند یا تصور کند با اولین مصرف مواد از سر کنجکاوی یا کسب لذت تبدیل به یک معتاد هروئینی(یا هر مواد دیگر) می شود، قطعاً انتخاب به مصرف مواد نخواهد زد. در واقع فرد وابسته به مصرف مواد مغذی به ذهن و مغز خود می شود که نمی تواند به راحتی از آن جدا شود[۳]. همچنین رویکرد جرم زدایی در کنار گفتمان پزشکی در حوزه مواد مخدر، به از میان برداشتن ممنوعیت مربوط به مالکیت مقداری ماده مخدر برای مصرف شخصی نیز تعریف شده است. بر اساس قوانین داخلی ایران صرفاً مصرف کنندگانی که برای درمان اقدام کرده و گواهی تحت درمان دریافت کرده باشند، مجرم محسوب نشده و روند درمانی خود را ادامه می دهند (ماده ۱۵ قانون مبارزه با مواد مخدر ۱۳۸۹) اما افرادی که اقدام به درمان و ترک اعتیاد نکرده باشند، از این امتیاز برخوردار نبوده و تحت درمان اجباری قرار می گیرند (ماده ۱۶). ایران بعد از دهه ۱۳۸۰ در حوزه اعمال سیاست های مبارزه با اعتیاد و مواد مخدر با غلبه گفتمان پزشکی به معضل اعتیاد معرفی می شود. در این دوره مسئله اعتیاد از گفتمانی قضایی و امنیتی تبدیل به امری اجتماعی مربوط به حوزه سلامت عمومی جامعه شد و گفتمان پزشکی بر آن غلبه یافت. با افزایش آمار معتادان و تعداد زندانیان معتاد و تبدیل شدن مسئله اعتیاد در ایران به امری اجتماعی به دنبال شیوع بیماری های واگیردار نظیر ایدز و هپاتیت در زندان ها و نیز سطح جامعه با دوره جدیدی به نام گفتمان پزشکی شدن به مسئله اعتیاد در ایران مواجه هستیم.
گفتمان پزشکی شدن در حوزه آسیب های اجتماعی مانند اعتیاد با این دال مرکزی (نقطه کانونی) مفصل بندی می شود که فرد معتاد یک بیمار است، باید شرایطی فراهم شود تا مسائلی که تا پیش از این بیرون از حوزه پزشکی بود به عنوان یک بیماری (که قابل درمان است) نگریسته شود. گفتمان پژشکی در ایران به دنبال وضعیت زندان ها در دهه ۸۰، خطرات گسترش بیماری های واگیردار مانند ایدز و هپاتیت و توجه ویژه به این امر که گفتمان قضایی به تنهایی برای حل معضل اعتیاد کافی نیست و باید به ایجاد برنامه های کاهش آسیب فکر کرد، غلبه یافت. همین امر مجموعه ای از برنامه های کاهش آسیب، مانند: برنامه های توزیع سرنگ، سم زدایی، درمان های نگهدارنده ( مانند داروهای متادون و ترامادول) و ایجاد مراکز سیار کاهش آسیب مواد مخدر جهت ارائه خدمات به معتادان را شکل داد.
از منظر گفتمان پزشکی نسبت به اعتیاد، درمان آسان تر از روش های سنتی و غیر پزشکی است. درمان از منظر گفتمان پزشکی عبارت است از:
- توجه به بعد ذهنی درمان اعتیاد.
- ارائه مشاوره های لازم جهت آمادگی روانی ترک پایدار اعتیاد.
- آموزش برخورد با مشکلات محیطی.
- پیدا کردن توانایی بیان مشکلات بر اساس اصل راستگویی.
- بالا بردن اعتماد به نفس.
- تقویت حس مسئولیت اجتماعی فرد معتاد.
انتقادات
- پزشکی کردن اعتیاد به اعتقاد منتقدان تقلیل یک پدیده اجتماعی چند لایه به مشخصات روانی و فیزیولوژیکی فردی است. از سوی دیگر پزشکی ساختن اعتیاد نشان دهنده حضور حداکثری پزشکان در حلقه های تصمیم گیری سیاست گذاری مواد مخدر نیز هست. اگر به همان تعدادی که پزشکان امکان حضور در حلقه های تصمیم گیری را دارند، جامعه شناسان، روان شناسان و انسان شناسان هم امکان طرح دیدگاه های خود و طرح معضل اعیتاد را به عنوان یک پدیده اجتماعی چند جانبه را داشتند، در آن صورت امکان ارائه برداشت اجتماعی از اعتیاد فراهم شده و مباحث مهم پیشگیری به راهبردی عمومی بر سر پدیده اعتیاد تبدیل می شد[۴].
- دال مرکزی (نقطه کانونی) گفتمان پزشکی با یک نگاه تقلیل گرایانه همراه است؛ به این معنا که توجه ویژه به مسئله زیست پزشکی، باعث طرد سایر ابعاد اعتیاد و مواد مخدر مانند ابعاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می شود. در غیبت گفتارهای جامعه شناسانه و رفتار شناختی هر استدلال پزشکی باعث فراموشی جنبه های دیگر این پدیده اجتماعی و فراموشی استراتژی پیشگیری (کاهش تقاضا) می شود.
- گفتمان پزشکی با رویکرد جرم زدایی از مصرف برخی مواد مخدر، منجر به همه گیری سوء مصرف مواد مخدر خواهد شد. زیرا که منتقدان معتقدندکاهش اقدامات ممنوعیتی باعث رواج مصرف مواد مخدر و حتی در بلند مدت ممکن است افزایش مصرف مواد را در پی داشته باشد. همچنین جرم زدایی از نظر اخلاقی هم درست نمی باشد، دانستن این امر که جرم زدایی از مصرف برخی مواد صدمه جدی به فرد معتاد از نظر دسترسی و جامعه برای افرادی که در معرض سوء مصرف قرار دارند، وارد می کند.
[۱] Medicalization
[۲] Conrad, P. “Medicalization and Social Control”. Annual Review of Sociology, 18(1992):
Pp.221-223
[۳] https://www.drugabuse.gov/about-nida/noras-blog/2014/02/addiction-free-choice
[۴] نگاه کنید به تولیدات موسسه کادراس با عنوان: بحران سیاستگذاری اعتیاد و سوء مصرف در غیبت فهم های اجتماعی.
منبع: موسسه کادراس
