فراتاب – گروه فرهنگی: «ايزد مهر» دارنده دشت­ های فراخ است بنابراین کشاورزان او را می­ ستایند گرچه که تنها طبقه ستاینده او این گروه نیستند و تقریباً همه طبقات اجتماعی او را مورد ستایش قرار می دهند. مهر در اساطیر ایرانی ناظر بر همه پیمان هاست حتی او بر اجرای پیمان بین اهوره مزدا و اهریمن نظارت دارد. جز این بر پیمان های کوچک و بزرگ در جنگ و صلح و شادی و غم نظارت می کند. حلقه ازدواج نماد مهر است که در پیمان ازدواج به کار می رود. او صاحب اسبی تیزرو و تبرزین، خنجر و گرزی گران است و با کمک ایزد رشن و بهرام به قلب سپاه دشمن، آن که عهد را شکسته باشد و بر پیمان استوار نمانده باشد، می تازد و سربازان را یاری می رساند. مهر هم برکت دهنده است و هم در فرمانروایی جهان با اهوره مزدا همکار است چرا که اهوره مزدا او را برای پاسداری از جهان خلق کرد و هم جنگاور، بنابراين همه طبقات اجتماعی ایران باستان او را می ستودند.

مهر، هزارگوش و هزار چشم  با بازوانی بلند و توانمند توصیف می شود که به هر سوی جهان می تواند دست هایش را دراز کند. این ویژگی های ظاهری امکان احاطه و کنترل او را بر تمام جهان فراهم می کند. گمان مي رفت ايزد مهر بر بالای کوه البرز زندگی می کند. در مهر یشت که سرود مخصوص اوست توصیف زیبایی از او شده است. او پیش از خورشید ظاهر می شود و همراهی او با خورشید که از شرق به غرب می رود باعث شده که بعدها مهر معنی خورشید پیدا کند.

زایش مهر، زایش خورشید

شب یلدا یکی از شب ها ی مقدس و شادی بخش در آیین های ایرانی است. این شب درازترین شب سال است. شب اول دیماه که زمین در مدار گردش به دور خورشید در موقعیت ۲۷۰ درجه قرار می‌گیرد و طول شب قریب ۱۴ ساعت است و از روز بعد روزها درازتر می‌شود تا خرداد که درازترین روزها فرا می‌رسد. ایرانیان این شب را شب زایش خورشید می دانستند زیرا معتقد بودند که در در شب یلدا «مهر» یا همان خورشید، در کوه البرز در یک غار از فروغ زاییده می‌شود و به واسطه وجود او از روز بعد بر طول مدت روز و روشنایی افزوده می‌شود.

خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب می‌شود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید مجدداً به سوی شمال شرقی باز می‌گردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. این واقعه را مردم باستان، زمان زایش دوباره خورشید می‌دانستند و این شب برای آنان گرامی و فرخنده بود. امروزه هم همچنان شب تولد خورشید با نام شب یلدا یا شب چله در میان ایرانیان گرامی داشته می‌شود و همچون پیشینیان، سراسر شب را به انتظار طلوع خورشید بیدار می‌مانند و جشن و مهمانی می‌آرایند.

البته امروزه برخی به اشتباه بر این گمانند که مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال است. در حالیکه در باورهای ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یوم شناخته نمی‌شده است.

یلدا خود کلمه ای است سریانی به معنای زایش، وقت و ولادت. بر پایه ی اساطیر کهن، ایرانیان همواره ناهید و مهر را به عنوان دو فرشته مقرب در گاه ایزدان مقرب دانسته و محترم می داشتند در اعتقادات ایرانی مهر فرشته پشتیبان راستگویی است و بر عهدها و قراردادها نظارت می کند. ایرانیان گمان داشتند اگر کسی بی وفا باشد مهر از او انتقام خواهد گرفت.

جشن شب یلدا و خرم روز دوران ساسانیان

 با همه مبارزه ­ای ­که در زمان ساسانیان با مشرکان به عمل آمد هنوز دی ماه «خورماه» (خورشید ماه) پس از فروردین، پرآیین ترین ماه ایرانی بوده است. با توجه به اینکه نخستین روز دی ماه (خرم روز) طولانی ترین شب سال را پشت سر دارد، انتساب این ماه به خورشید بر پایه ای منطقی استوار است: در این ماه خورشید از نو زاده می شود و دوباره پا به رشد می گذارد و زندگی روستاییان که پیوندی لحظه به لحظه با طبیعت داردف از نو، تازه می­شود. تلاش در نگهداری این جشن، به هر شکلی که صورت گرفته باشد، از یک سو حکایت از عمر طولانی آن می کند و از سوی دیگر حکایت از این توده های وسیعی از مردم سراسر ایران یعنی همه کشاورزان و روستائیان، دلبسته به این جشن بوده اند.

آیا کریسمس همان شب چلة است؟

دکتر میرجلال الدین کرازی استاد ادبیات فارسی درباره تقلید مسیحیان از آیین های شب یلدا در کریسمس چنین سخن گفت: «ایزدمهر در یکی از شهرهای خاوری ایران از دوشیزه ­ای به نام ناهید زاده شد. پس از مدت اندکی کشور به کیش مهرپرستی گروید. مهرپرستی از مرزهای ایران فراتر رفت. پادشاهان رم به آن گرویدند و دین رسمی رم شد. «یولیانوس» یکی از پادشاهان رومی مردم روم را به دین مهر کشاند و هنوز هم نیاش های این شاه رومی با مهر برجاست «ای پدر در آسمان نیایش مرا بشنو». یولیانوس در این نیایش، خدا را پدر می نامند. این اسمی بود که ترسایان به تقلید از مهرپرستان بر خدای خود گذاشتند. رومیان سال های بسیار تولد مهر و شب چله را جشن می گرفتند و آن را آغاز سال می دانستند. حتی پس از گسترش مسیحیت، باز کشیشان نتواستند از گرفتن این جشن ها جلوگیری کند و به ناچار مجبور شدند به دروغ، این شب را زادروز تولد عیسی معرفی کنند تا روز 25 دسامبر را به بهانه تولد عیسی جشن بگیرند نه تولد ایزدمهر، هنگامی که به آیین و مراسم مسیحیان نگاه می کنیم، بسیاری از نشانه های ایرانی این مراسم را در می یابیم.

درخت کریسمس

ایرانیان قدیم در شب چلة درخت سروی را با رشته نوار نقره ای و طلایی می آراستند، بعدها مسیحیان درخت کاج را به تقلید از مهر پرستان و ایرانیان تزئین کردند. مهر از دوشیزه باکره ای به نام آناهیتا در درون غاری زاده شد که بعدها مسیحیان، عیسی را جایگزین مهر و مریم را جایگزین را آناهیتا قرار دادند.

بابا نوئل ایرانی یا مسیحی ؟!

کرمانی ها معتقد بودند قارون به شکل هیزم شکن شب به در خانه ها می آید و هیزم به آنها می دهد که این هیزم ها به شمش تبدیل می شوند و بنابراین تا صبح بیدار می ماندند. این مراسم یادآور بابانوئل در کریسمس است لذا چنین به نظر می رسد که یلدای ایرانی و کریسمس از یک مایه سرچشمه گرفته اند. 

 حکایت آجیل خوردن

توجه به اندوخته های کشاورزان و روستائیان برای زمستان سخت و برای ماه هایی که دیگر هیچکس قادر به گرفتن چیزی از طبیعت نیست، شاید بتواند علت خوردن آجیل و تنقلات را در شب یلدا توجیه کند: سنجد، بادام، گردو مغز هسته زردآلو، تخم گل افتاب گردان، میوه های خشک و کشمش و غیره و در خانواده های کم درآمد دست کم «بریانی» (گندم بود داده) و باقلای پخته یا عدسی پخته نیمه خشک در حقیقت جشن شب یلدا، جشن خانوادگی بهره برداری از محصولات مزارع خانوادگی و مزارع اربابی است و جشن بهره برداری از همه آن چیزهایی که همه اعضای خانواده، پس از نه ماه کار مداوم و توان فرسا برای روزهای سیاه خود اندوخته است. به همین دلیل  جشن شب یلدا را جشن دهقانی نیز نامیده اند.

شب یلدا  و صله رحم

آیین یلدا (شب چله)، آیینی خانوادگی است و گردهمایی این آیین به خویشاوندان و دوستان نزدیک محدود می شود. دیدار آشنایان و بزرگان فامیل، تحکیم پیوندهای خانوادگی و حفظ روابط خویشاوندی، سنتی الهی و وظیفه ای اخلاقی است که در آموزه های دینی از آن به «صله رحم» تعبیر و موکداً به ادای این فریضه سفارش شده است. با استناد به روایتی از پیامبر اکرم برکت عمر و روزی وسیع، بشارتی است برای آنان که صله رحم به جای آوردند: «مَن سَرَّهُ اَن یُبسَطَ لَه فی رِزقه و یُسَأ له فی اَجَله فَلیَصِل رَحِمَه.» (هرکه خوش دارد روزی اش زیاد شود و مرگش به تأخیر افتد، صله رحم کند.)

گزارش از فرزانه رحیمی پژوهشگر باستان شناسی

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است