فراتاب - گروه بین الملل: با از بین رفتن فیزیکی خلافت داعش در عراق و سوریه اکنون سؤالی که ذهن بسیاری از تحلیل‌گران و سیاست‌گذاران منطقه‌ای و جهانی را به خود مشغول کرده است، آینده عراق است. به طور خاص، آینده عراق بعد از داعش تحت تأثیر چند متغیر مهم ملّی، منطقه‌ای و بین‌المللی است. در این مقاله در سطح بین‌المللی بر متغیر آمریکا متمرکز خواهم بود. در بخش اول، اهداف و منافع آمریکا در عراق پساداعش، در بخش دوم، نقش آمریکا در فرایند بازسازی عراق و در پایان، گزینه‌های مواجه ایران با راهبرد آمریکا را بررسی خواهم کرد. ادعای اصلی من در این ارائه این است که: «آمریکا برای تثبیت دستاوردهای نظامی و مقابله با تهدید ایران، حضور و نفوذ نظامی خود را در عراق تقویت خواهد کرد ولی مسئولیت بازسازی و دولت‌سازی را بر دوش دولت‌های عربی و بخش خصوصی واگذار می‌کند. در این صورت، رفتار ایران در عراق به خاطر افزایش احساس تهدیدکنندگی از سوی آمریکا، همچنان رفتاری امنیت‌محور خواهد بود تا اقتصادمحور».
اهداف و نقش آمریکا در عراق
بر پایه اسناد و مواضع رسمی دولت آمریکا، هم اکنون بیش از 9000 نیروی نظامی در عراق دارد که عمدتاً به فعالیت آموزشی و پشتیبانی نیروهای عراقی مشغول‌اند. این رقم در پایان دوره اوباما حدود 6800 نفر بوده است. این مسئله نشانگر افزایش حضور نظامیان آمریکایی در عراق، علی‌رغم انتقاد ترامپ از صرف بدون بازگشت هزینه 7000 میلیارد دلاری آمریکا در خاورمیانه در دهه‌های اخیر است.
در سند جدید راهبرد امنیت ملی آمریکا درباره عراق به دو مسئله مهم یعنی «باثبات‌سازی با هدف جلوگیری از بازگشت گروه های افراطی و تروریستی» و «تقویت مشارکت بلندمدت استراتژیک با عراق به مثابه دولت مستقل» اشاره شده است.
اگر مراحل پیشرفت عراق پساداعش را در چهار مرحله ایجاد امنیت، ثبات، بازسازی و توسعه بدانیم، اهداف آمریکا در مرحله ثبات‌سازی در دنبال اهداف زیر است:
- حفظ و تثبیت دستاوردهای نظامی از طریق نیروهای محلّی با رویکرد منابع پایدار
- ایجاد تیم‌های مشترک آموزشی و مشاوره‌ای در امور هوایی برای مقابله با داعش
- عادی‌سازی زندگی مردم و بازگشایی مدارس و بیمارستان‌ها
- مقابله با داعش در سه حوزه ورود جنگجویان خارجی، شبکه‌های مالی و تبلیغات آنها در فضای مجازی
- جلوگیری از تسلط ایران بر عراق
- کمک به عراق برای نهادسازی دولتی برای مقابله با تروریسم
- تشویق دستاوردهای نظامی
در مجموع به نظر میرسد آن‌گونه که در سند راهبرد امنیت ملی آمریکا آمده است، آمریکا در راستای سیاست «واقع‌گرایانه» در خاورمیانه که حدّ وسط «تحول دموکراتیک منطقه» و «رهاسازی منطقه» است، دو هدف عمده یعنی ایجاد ثبات برای جلوگیری از قدرت‌گیری مجدد گروههای افراطی و تروریستی و تثبیت حضور نظامی و تحکیم ائتلاف‌های منطقه‌ای برای برقراری موازنه قوا در مقابل ایران را دنبال می‌کند.
نقش آمریکا در بازسازی عراق
بر اساس برآورد اقتصادی سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، علی‌رغم فروش روزانه بیش از 3/3 میلیون بشکه نفت، اقتصاد تک‌محصولی عراق از مشکلات متعددی مانند فساد گسترده و فراگیر، زیرساخت فرسوده، کمبود نیروی کار ماهر، قوانین تجاری منسوخ و عدم وجود بخش خصوصی قدرتمند رنج می‌برد. این وضعیت می‌تواند چشم‌انداز بازسازی را تیره و تار کند.
دولت حیدر العبادی در کنفرانس اخیر برای بازسازی عراق در کویت در فوریه 2018، خواستار کمک 88 میلیارد دلاری کشورها برای تأمین مالی هزینه‌های پروژه‌های بازسازی شد.
جدای از انتقادات رهبران سنّی نسبت به توزیع جغرافیایی این پروژه‌ها، کنفرانس بازسازی دستاورد ملموس و قابل‌ملاحظه‌ای به دنبال نداشت. چرا که آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده مالی پروژه‌های توسعه‌ای عراق، تمایل چندانی به تعهد مالی در قالب کمک مستقیم به دولت عراق ندارد و عربستان، مصر، قطر و کویت هم هر کدام قول یک میلیارد دلار کمک مالی دادند.
بر اساس گزارش نیویورک تایمز، آمریکا از سال 2003 تا سال 2012 بیش از 61 میلیارد دلار کمک مالی توسعه‌ای در اختیار عراق قرار داده است. همچنین بر اساس گزارش وزارت امور خارجه آمریکا از سال 2014 تاکنون حدود 1.7 میلیارد دلار کمک بشردوستانه و حدود 6 میلیارد دلار کمک اقتصادی و امنیتی در اختیار عراق قرار داده است. اما اکنون دیدگاه دولت ترامپ این است که این کمک‌های توسعه‌ای بلاعوض، دستاورد اقتصادی و امنیتی ملموسی برای آمریکا به دنبال نداشته است و به همین دلیل، بسیاری از منابع مالیِ کمک‌ها در لایحه بودجه پیشنهادی ترامپ برای سال مالی 2019 حذف شده است؛ از جمله بودجه 4.6 میلیارد دلاری بودجه صندوق حمایت اقتصادی، بودجه 3 میلیارد دلاری کمک‌های توسعه‌ای بین‌المللی و بودجه 200 میلیون دلاری برای ترویج نهادهای دموکراتیک.
علی‌رغم حذف بسیاری از کمک‌های مالی، آمریکا در کنفرانس بازسازی عراق برخی تعهدات اقتصادی را پذیرفت از جمله:
- راه‌اندازی کمیته همکاری دوجانبه با تمرکز بر روابط تجاری
- حمایت از حضور بخش خصوصی آمریکا در عراق
- یادداشت تفاهم بانک EXIM با وزیر اقتصاد عراق برای همکاری در بخش انرژی و حمل و نقل
- تسریع در پروژه‌های کنونی شرکت سرمایه‌گذاری خصوص خارجی آمریکا به ارزش 250 میلیون دلار و بررسی پروژه‌های دیگر در بخش مسکن به ارزش 500 میلیون دلار
- عملیاتی‌سازی روابط تجاری شرکت‌های آمریکایی برای عرضه محصولات کشاورزی، تجهیزات الکترونیکی و تکنولوژی انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله شرکت Blue Sky Energy
نگاه ایران به سیاست آمریکا در عراق
با توجه به راهبرد جدید امنیت ملّی و راهبرد جدید دفاعی آمریکا باید گفت که آمریکا بعد از ایجاد امنیت سخت‌افزاری در عراق یعنی نابودی فیزیکی خلافت عراق، به دنبال ایجاد «ثبات استراتژیک» در حوزه‌های نظامی و امنیتی عراق است. تحقق این ثبات استراتژیک را می‌توان در راستای مفهوم جدیدی در گفتمان استراتژیک آمریکا یعنی «رقابت در شرایط نبود منازعه مسلحانه» (competition beloow armed conflict) دانست. رقابت استراتژیک می‌تواند شامل عملیات‌های آشکار و پنهان، عملیات‌های اطلاعاتی، جنگ‌های نیابتی، تحریم و ایجاد موانع تجاری و تعرفه‌ای باشد. نمونه این وضعیت در بحران کریمه و بحران یمن به خوبی قابل مشاهده است.
با توجه به تأکید عمده دولت ترامپ بر «باثبات سازی عراق» و احاله «بازسازی عراق» به تأمین شدن شرایط اقتصادی لازم و تأکید آمریکا بر نقش کشورهای عربی و بخش خصوصی در فرایند بازسازی، به نظر میرسد که دستور کار اصلی آمریکا به عنوان مهمترین بازیگر عراق همچنان دستورکار امنیتی و استراتژیک خواهد بود؛ چراکه عراق را می‌توان حداقل محلّ تلاقی دو خطر و تهدید عمده برای امنیت ملّی آمریکا یعنی گروههای تروریستی و بازیگران به اصطلاح یاغی مانند ایران دانست.
در این صورت سه حالت برای ایران متصور است:
- توازن استراتژیک: افزایش نفوذ نظامی امنیتی ایران در عراق برای توازن‌بخشی در مقابل ایران
- صبر استراتژیک: حفظ و تحکیم توان امنیتی کنونی ایران در عراق
- عقب‌نشینی استراتژیک: کاهش نفوذ امنیتی نظامی ایران در عراق
به نظر میرسد با توجه به پیگیری پروژه امنیتی‌سازی مجدد ایران توسط دولت ترامپ، گزینه اول یعنی توازن استراتژیک در مقابل آمریکا می‌تواند تبعات منفی برای ایران به دنبال داشته باشد.
دکتر حیدرعلی مسعودی استادیار پژوهشکده مطالعات منطقه‌ای دانشگاه بهشتی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
