فراتاب - گروه بین الملل: یادداشت پیش رو به بررسی تحولات مربوط به سیاست خارجی ترکیه در قبال موصوع رفراندوم استقلال اقلیم کردستان می پردازد و بدنبال پاسخگویی به این سوال است که آیا فشارها و تهدیدات دولت ترکیه در قبال این منطقه پس از رفراندوم عملیاتی می شود یا خیر؟ نویسنده در این نوشتار نشان می دهد که علاوه بر موضوع و اهمیت اقتصاد در زمینه امنیت ملی نیز بارزانی کارتهای بازی قابل توجهی در برابر اردوغان در دست دارد که این امر می تواند بر رفتار عملی سیاست خارجی ترکیه اثر گذار باشد.
چالشی امنیتی به درازای سه دهه
مقابله با حزب کارگران کردستان (پکک) از دهة ۹۰ میلادی به اینسو بیتردید مهمترین چالش امنیت ملی ترکیه بهشمار میرود. به شکلی که بر اساس آمارهای رسمی حکومت ترکیه، از سال ۱۹۸۴، زمان تاسیس پکک، تا اوجگیری حملات این حزب در این کشور در اواسط دهة ۹۰ و تا سال ۲۰۱۲ مجموعاً ۷هزار و ۱۹۸ نیروی نظامی-امنیتی ترکیه جان خود را از دست دادهاند. (1)
همچنین از جولای ۲۰۱۵، در پی سلسله حوادثی که از انفجار سوروچ به بعد به شکست مذاکرات صلح امرالی و شروع درگیریها انجامید، تا آغاز سال ۲۰۱۷ دستکم ۴۸۳ نیروی نظامی-امنیتی کشته و ۲۸۵۹ نظامی زخمی و معلول شدهاند.(2) آماری که البته پکک آن را رد میکند و مدعی است از جولای ۲۰۱۵ تا انتهای سال ۲۰۱۶ تقریبا ۲۳۵۰ نیروی نظامی-امنیتی ترکیه در درگیری مستقیم با نیروهای پکک کشته شدهاند. (3)
مجموعه حوادثی که به شروع جنگی خونین و پرهزینه در مناطق جنوب شرقی ترکیه منتهی شد، در طول یکسال و نیم با اعلام حکومت نظامی بلندمدت در مناطق کردنشین از جمله پنج شهر بزرگ آن، به ویرانی هزاران خانه مسکونی، صدها مدرسه، آسیب رسیدن به زیرساختهای حیاتی و آواره شدن بیش از ۳۵۰ هزار غیرنظامی منجر شد. (4)
بر اساس برآوردها و اعلام رسمی حکومت ترکیه و رسانههای وابسته به آن، حدود ۳۳ هزار نیروی نظامی وابسته به پکک در جنوب شرقی ترکیه، شمال عراق، شمال سوریه و شمال غربی ایران حضور دارند که از این تعداد حدود چهار تا پنج هزار نیروی نظامی فقط در کوهستانهای قندیل حضور ثابت نظامی دارند. (5)
پایگاههای نظامی ترکیه در کردستان عراق
حکومت ترکیه از اواسط دهة 90 میلادی تا همین سالهای اخیر تلاش زیادی برای ایجاد پایگاههای نظامی در شمال عراق، به منظور مقابله با تحرکات پکک و مهار آن، کرده است. بر اساس برخی گزارشها ارتش این کشور دستکم پانزده پایگاه نظامی در اقلیم کردستان عراق دارد. در سال ۱۹۹۱ در پایان "جنگ خلیج فارس" و همزمان با خیزش شعبانیه و سرکوب گستردة کردها به دست حکومت صدام، در پی صدور قطعنامة 688 شورای امنیت سازمان ملل برای ایجاد منطقه حائل امنیتی در مدار ۳۶ درجه در شمال عراق، و با آغاز عملیات ائتلاف به رهبری آمریکا موسوم به عملیات "ایجاد امید" ارتش ترکیه به عنوان بخشی از این ائتلاف به بهانة جلوگیری از سیل ورود آوارگان به مناطق مرزی، در مناطقی از جمله شمال اربیل و شمال شرقی استان دهوک بیش از ۱۳۰۰ نیرو مستقر کرد.(6) این حضور به ظاهر موقت بعدها در جریان جنگ های داخلی در اقلیم کردستان عراق موسوم به "جنگهای برادرکشی" (۱۹۹۴-۱۹۹۸) میان حزب دموکرات و اتحادیه میهنی، و روابط نزدیک حزب دموکرات با حکومت ترکیه، به حضور دائمی در اقلیم کردستان عراق تبدیل شد.
در سال ۱۹۹۴ همزمان با شروع درگیری های داخلی در کردستان عراق و پیشروی اتحادیه میهنی در برخی روستاهای تحت کنترل حزب دموکرات، که پکک در کنار پیشمرگه های اتحادیه میهنی قرار گرفته بود، حکومت ترکیه به بهانه حفاظت از روستاهای آشوریان و با هدف نزدیکی بیشتر به قندیل بر تعداد پایگاههای نظامی در اقلیم کردستان عراق افزود. بر این اساس ارتش ترکیه در مناطق شمالی اربیل و دهوک چهار پایگاه ثابت نظامی ایجاد کرد. در آن سال در دوران نخست وزیری تانسو چیلر و ریاست جمهوری سلیمان دمیرل، توافقی شفاهی بر سر حضور دائمی ارتش ترکیه میان حکومت این کشور و حزب دموکرات کردستان عراق صورت گرفت. در ماه های سپتامبر و نوامبر سال ۱۹۹۷ ارتش ترکیه دو عملیات گسترده، از جمله عملیات چکش تعادل çekiç güç، در خاک کردستان عراق در حمایت از حزب دموکرات انجام داد و در همان سال در زمان نخستوزیری اربکان توافق شفاهی برای حضور دائمی در اقلیم کردستان عراق به امضای طرفین (حکومت ترکیه و حزب دموکرات) رسید. (7) (8)
چندی پیش برخی رسانه های وابسته به پکک گزارشهای مفصلی از پایگاههای نظامی ترکیه در خاک اقلیم کردستان عراق منتشر کردند. بر اساس این گزارشها حکومت ترکیه بخش گستردهای از توان نظامی خود را در ۶۰ کیلومتری جنوب شهرستان قلابان در شمال کردستان مستقر کرده است و بیش از پنج هزار نظامی با ۱۵۰ تانک و دهها خودروی نظامی و هلیکوپتر جنگی در این پایگاه مستقر شدهاند. همچنین یک یگان زرهی مجهز به تانکهای لئوپارد در باتوفا و کانیماسی مستقر شدهاند. این گزارشها میافزایند که حکومت ترکیه در شمال شهر ئامیدی هم در سالهای اخیر یک پایگاه نظامی ایجاد کرده است. در این گزارش همچنین به قرارگاههای یدکی و ثابت نظامی در شلادزه و دیرهلوک، واقع در حدفاصل منطقة زاپ و کوهستان گارا، و استقرار نیروهای ویژه وابسته به تیپ کماندویی ارتش ترکیه در کوهستانهای بولو و قیصریه اشاره شده است.
حکومت ترکیه همچنین در محور ۵ نیروهای پیشمرگه (مناطق تحت کنترل از آلتون کوپری تا ارتفاعات قره در دبس) حضور مستشاری دارد. نیروهای ترکیه همچنین در شمال شرقی موصل، در روستای گالی زاردک در جنوب شهر ایزدی نشین شیخان، و در دیانا در شهرستان سیدکا در نزدیکترین منطقه به قلب کوهستانهای قندیل در منطقة گریلایی خنیره مستقر شدهاند.(9)
حضور نظامی ترکیه در کردستان عراق بارها باعث ایجاد اعتراضات خیابانی علیه حزب دموکرات شده است؛ از جمله در سال ۲۰۱۱ جنبشی تحت عنوان "جنبش جوانان مهین دوست جنوب کردستان" برای برچیدن پایگاههای نظامی ترکیه ایجاد شد. این جنبش با بهراه انداختن کمپین جمعآوری امضا، بیش از ۴۷۰ هزار امضا برای بیرون کردن نظامیان ترک از جنوب کردستان جمعآوری کرد و این درخواست را به دفتر ریاست اقلیم کردستان عراق فرستاد، اما واکنشی نسبت به این درخواست نشان داده نشد.
در سال ۲۰۱۵ همزمان با شروع حملات گستردة نیروهای نظامی ترکیه به خاک اقلیم کردستان عراق، این کمپین بیش از یکمیلیون امضا جمعآوری کرد و به دفتر مسعود بارزانی، رئیس اقلیم، و رئیس دولت، نیچروان بارزانی، ارسال کرد که باز هم این درخواستها بدون پاسخ ماند. حتی در جریان جنجال بر سر حضور نیروهای ارتش ترکیه به همراه تجهیزات سنگین نظامی در پایگاه بعشیقه، پس از اعتراض شدید مقامات سیاسی عراق، و حتی ورود آیت الله سیستانی به موضوع نقض حاکمیت و تمامیت ارضی این کشور از سوی نیروهای نظامی ترکیه و درخواست برای ترک فوری خاک عراق، ارتش ترکیه در نهایت به جای ترک خاک این کشور، نیروها و ادوات سنگین نظامی خود، از جمله ده تانک و نفربر زرهی، را از پایگاه نظامی زلکان در بعشیقه به پایگاه نظامی بامرنی در استان دهوک انتقال داد. حتی در جریان قوت گرفتن زمزمههای شروع عملیات گستردة ارتش ترکیه در خاک اقلیم کردستان عراق علیه مواضع پکک در قندیل و شنگال، موسوم به عملیات سپر دجله، چند پایگاه موقت در شمال شرقی اربیل، از جمله در دربند شقلاوه، با هدف تسلط بیشتر بر قندیل ایجاد شد که در سالهای اخیر نزدیکترین پایگاههای ارتش ترکیه به قندیل بهشمار میرود.
مهار پکک در گرو حفظ روابط راهبردی
روابط اطلاعاتی ترکیه و حزب دموکرات کردستان علیه پکک در سالهای اخیر به اوج خود رسیده است. سال گذشته رسانههای نزدیک به پکک از شناسایی و بازداشت دستکم پانزده عامل و افسر پاراستن، آژانس اطلاعات حزب دموکرات، که برای میت جاسوسی میکردند خبر دادند. پکک مدعی بود این افراد با نفوذ به پایگاههای این حزب در اقلیم کردستان، با تهیه عکس و فیلم و اطلاعات نظامی، آنها را به میت ارسال میکردهاند.(10) ماه گذشته هم دو افسر میت در اقلیم کردستان عراق در عملیاتی پیچیده توسط پکک در شهر دوکان در استان سلیمانیه دستگیر و به قندیل انتقال داده شدند. پکک در یک عملیات فریب از طریق طعمه قرار دادن یکی از اعضای خود برای نزدیک شدن به سازمان اطلاعات و امنیت ترکیه این دو افسر میت را به استان سلیمانیه کشانده بود. افسران میت در تلاش بودند جمیل باییک، رئیس شورای رهبری قندیل، را ترور کنند، یا با ربودن باییک او را به ترکیه انتقال دهند. در پی این اتفاق دولت ترکیه مصرانه از اتحادیة میهنی کردستان عراق خواسته بود که در اسرع وقت با میانجیگری این افراد را آزاد کند؛ درخواستی که از سوی اتحادیة میهنی رد شد و دولت آنکارا بهروز گلالی، نمایندة این حزب در ترکیه، را از خاک این کشور اخراج کرد؛ اتفاقی که به سفر غیرمنتظرة هاکان فیدان، مستشار میت، به اقلیم کردستان عراق و تلاش برای آزادسازی آنها از طریق حزب دموکرات انجامید. (11)
چنین مواردی علاوه بر اینکه مؤید همکاریهای اطلاعاتی حزب دموکرات و سازمان امنیت و اطلاعات ترکیه است، نشان از حضور و نفوذ وسیع پکک در خاک اقلیم کردستان عراق دارد؛ به نحوی که پکک موفق به انجام عملیات پیچیدة اطلاعاتی برای دستگیری عوامل میت و پاراستن در خاک کردستان عراق میشود.
چندی پیش شبکه روداوو گزارش مهمی از میزان نفوذ پکک در اقلیم کردستان عراق منتشر کرد. بر اساس این گزارش حدود ۶۵۸ روستا در اقلیم کردستان عراق تحت کنترل پکک قرار دارد که از آنها به عنوان "مناطق حفاظتی میدیا" یاد میشود.(12) بر اساس این گزارش بیشترین نفوذ پکک در شهر ئامیدی در استان دهوک است که با کنترل بیش از ۳۶۱ روستای توابع این شهر، چیزی در حدود ۷۰ درصد وسعت آن را در کنترل خود دارد. همچنین در مناطق شیلادزی، چمانكی، كانی ماسی، و سرسنگ حدود ۱۳۱ روستا در کنترل پکک است. بهطور کلی حدود ۳۴ درصد خاک استان دهوک در کنترل پکک قرار دارد. پکک در زاخو هم کنترل حدود ۱۰۰ روستا، و بیش از ۳۰ درصد این شهر را در اختیار دارد. همچنین ۱۷ روستا چیزی در حدود ۸ درصد شهر آکری، در ۱۲۰ کیلومتری اربیل، در کنترل پکک قرار دارد. بر اساس این گزارش ۲۴۰ روستا هم در استان اربیل تحت کنترل پکک قرار گرفته است. به این ترتیب دسترسی حکومت ترکیه به پایگاه نظامی پکک و مناطق تحت کنترل این حزب موسوم به "مناطق حفاظتی میدیا" که در قلب قندیل قرار گرفته، تنها از طریق خاک اقلیم کردستان عراق و عبور از مناطق تحت کنترل حزب دموکرات میسر خواهد بود؛ مناطقی که از جنوب به رانی، مناطق تحت کنترل اتحادیه میهنی، و از غرب به منطق، سوران، تحت کنترل حزب دموکرات، منتهی میشود. فاصلة شمالیترین منطقه از قلب مناطق حفاظتی میدیا با مرزهای ترکیه در حدود ۱۸۰ کیلومتر است و حکومت ترکیه از پایگاه موقت خود در شقلاوه (نزدیکترین منطقه) حدود ۷۰ کیلومتر با این مناطق فاصله دارد و حکومت ترکیه برای هرگونه نزدیکی و همسایگی و تسلط بر پایگاههای نظامی پکک و مهار آن نیازی بیچون و چرا و حتمی به حزب دموکرات کردستان عراق دارد.
نتیجة طبیعی هرگونه دخالت نظامی محدود و گسترده از سوی ترکیه علیه خواست حکومت اقلیم، از دست رفتن پایگاههای نظامی و اطلاعاتی این کشور و انسداد تمامی مسیرهای پشتیبانی دسترسی به قندیل از طریق اقلیم کردستان عراق، و پایان همکاری های امنیتی-اطلاعاتی و نظامی با حزب دموکرات علیه پکک و حتی نزدیکی این دو حزب به یکدیگر و افزایش افسارگسیختة نفوذ احزاب اقماری شورای رهبری قندیل در خاک اقلیم کردستان عراق خواهد بود. بهطور خلاصه، به نظر میرسد هزینههای مقابله با استقلال کردستان عراق، صرف نظر از مسائل اقتصادی که نگارنده در یادداشتی جدا به صورت مفصل به آن خواهد پرداخت، بیشتر از هزینههای استقلال کردستان عراق برای ترکیه خواهد بود.
آیا ترکیه بر سر مهمترین چالش امنیتی خود قمار خواهد کرد؟
احسان سلطانی روزنامه نگار و پژوهشگر مسائل خاورمیانه
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
منابع: