کد خبر: 6658
تاریخ انتشار: 10 مهر 1396 - 14:28
ارشاد رشیدی رستمی
نوشتار پیش رو بدنبال پاسخ به این سوال است، که آیا رفراندوم اقلیم کردستان اجتناب ناپذیر بود؟

فراتاب - گروه بین الملل: موضوع رفراندوم استقلال اقلیم کردستان یکی از مهمترین اتفاقات و تحولات روزهای اخیر خاورمیانه بوده است. نوشتار پیش رو از منظر داخلی براساس دیدگاه رهبران، بازیگران، رسانه ها و موافقین همه پرسی بدنبال پاسخگویی به این سوال است که چرا کردستان عراق رفراندوم استقلال برگزار کرد؟ 

 

  • کشور عراق:

عراق کشوری جدید التاسیس نه براساس واقعیت تاریخی، نه ناسیونالیسم و اشتراکات هویتی عمیق مابین سه گروه بزرگ جمعیتی اعراب سنی و شیعی و کردها بلکه براساس پروژه ای برای تامین منافع بلندمدت قدرتهای استعماری در دهه 20 (بریتانیا و فرانسه) قرن بیستم و به صورت جبری تشکیل شده است. کردستان عراق منطقه ای ست که از لحاظ تاریخی کردها در آن اکثریت را دارند از لحاظ هویتی می توان گفت قرابت آنچنانی با سایر ساکنان عراق (اعراب سنی و شیعی) ندارند. نکته جالب اینجاست که نزدیکی آنها با سایر کشورها و ملل منطقه از جمله با ترکهای عثمانی چیزی بیش از 400 سال و با حوزه تمدنی ایرانی ریشه های زبانی و فرهنگی قرابت تاریخی و سرزمینی بیشتری دارند. به زبانی دیگر، از لحاظ هویتی و تاریخی نه با بغداد، بلکه قرابت حداقلی و حداکثری با ترکیه و ایران دارا هستند.

 

  • تاریخ تراژیک کُردها از زمان تاسیس کشور عراق (نسل کشی و ...):

الف. در زمان حکومت پادشاهی (ملکی) تحت الحمایه بریتانیا در عراق بر خلاف تمام وعده وعیدها از حقوق کُردها چشمپوشی کرده و با تمام مبارزات و جنبش های کُردها بویژه به رهبری ملک محمود برزنجی و بعدها بارزانی ها به شدت مقابله گردید و رهبران و مبارزان کُرد کشته، آواره یا اسیر و تبعید گردیدند.  

ب. با به قدرت رسیدن رژیم بعث، سیاست تعریب همگام با تغییر دموگرافی مناطق کُردنشین در کرکوک و نینوا و گرمیان آغاز شد و به جای کُردها صدها هزار عرب شیعی و سنی جایگزین آنان شدند.

پ. انفال: عملیاتی است که بنا به تعریف بین المللی ذیل جرم نسل کشی محسوب می شود. طی آن عملیات رژیم بعث، بیش از دویست هزار کُرد کشته و یا مفقود الاثر شدند.

ت. عدم اعتماد کُردها به اعراب حاکم در بغداد: ارتشی که با کردها و حتی در جنگ 8 ساله با ایران مبارزه می کرد نه فقط از اعراب سنی تشکیل می شد بلکه اعراب شیعه چیزی بیش از 70 درصد این ماشین جنگی را تشکیل می دادند. البته آیت الله حکیم از معدود روحانیونی بود که کشتار کردها را محکوم و خلاف شرع اعلام نمودند.

ج. در طی عملیات شیمیایی حلبچه بیش از پنج هزار کُرد قربانی و به همین تعداد نیز جراحات شیمیای داشته و دارند.

ح. در طی عملیات انفال، بیش از هشت هزار بارزانی در گورهای دسته جمعی کشته و مفقودالاثر شدند.

م. عدم موفقیت تجربه حکومت شیعی در بغداد، بویژه در زمان نوری المالکی نخست وزیر پیشین که فرماندهی کل نیروهای مسلح را نیز در دست داشت سیاست هایش تنش و رقابت های مذهبی و قومی در عراق را مجددا به شکل جنگ و نزاع مستقیم بین اعراب سنی و شیعه و همچنین افزایش شکاف قومی کُرد عرب را سبب گشت.  وی بودجه اقلیم کردستان را قطع و با این تهدید، اقلیم کردستان را بیشتر به سوی سیاستهای مستقل مالی و اقتصادی بویژه در عرصه نفت و دوری از حکومت بغداد ترغیب کرد.

 

نتیجه: به قول فردوسی طوسی: پدر کشتی و تخم کین کاشتی// پدر کشته را کی بود آشتی ...

با توجه به این تاریخ تراژیک و کشتار و مفقوالاثر شدن قریب به 300 هزار نفر، بسیار ساده انگارانه ست که از کردهای عراق انتظار داشت دولت ملت واحدی را با گروه قومی اکثریت یعنی اعراب که در کشتارهای آنها عاملیت مستقیم داشته اند را تشکیل دهند.

 

  • حکومت اقلیم کردستان عراق:

الف. حکومت و اعمال حاکمیت در کردستان عراق در دست  دو حزب اصلی دموکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی به رهبری جلال طالبانی می باشد. در آخرین انتخابات اقلیم کردستان، این دو حزب به همراه کرسی اقلیت های متحد خود حدودا 65 درصد نمایندگان پارلمان کردستان و در انتخابات سال 2014  مجلس عراق نیز حدودا 75 درصد آرا کُردها ساکن در اقلیم و سایر مناطق ماده 140 را کسب کردند.

ب. نخست وزیر نیچیروان بارزانی و معاون وی قباد طالبانی، هیئت وزیران که متشکل و برآمده از توافق سیاسی میان اکثریت احزاب حاضر در مجلس کردستان عراق بود که از سال 2012 تاکنون فعالیت می کند. با کنارگذاشتن اجباری وزاری جنبش تغییر از کابینه همچنان چهار حزب اصلی پارت دموکرات کردستان عراق، اتحادیه میهنی کردستان، حزب اتحاد اسلامی کردستان به رهبری صلاح الدین بها الدین، جماعت اسلامی کردستان به رهبری علی باپیر در حکومت حضور دارند.

پ. اقتصاد به مانند اکثر کشورهای خاورمیانه مبتنی بر نفت می باشد. اما آنچه اهمیت دارد میزان قابل تامل این ذخایر می باشد. ذخایر اثبات شده نفت بیش از 45 میلیارد بشکه که براساس برآوردهای جدید 60 میلیارد بشکه یعنی قریب به 5 درصد ذخایر کل نفت جهان و ذخایر گازی چیزی حداقل 3 و برآوردهای جدید 6 تریلیون متر مکب یعنی بیش از 3 درصد ذخایر گازی جهان را داراست.

ت. حضور و سرمایه گذاری کمپانی های چند ملیتی جهان از جمله شفرون و اکسون موبیل آمریکایی، روس نفت روسیه، کمپانی های نفتی انگلیسی، نروژی، ترکیه ای، قطر و اماراتی در حوزه تولید، استخراج، پالایش و صادرات در حوزه نفت و گاز

ث. صادرات روزانه 600 الی 700 هزار بشکه ای نفت به بازراهای جهانی به شکل مستقیم از بندر جیحان ترکیه و همچنین سیاست افزایش تولید و صادرات به وسیله قرارداد جدید کمپانی روس نفت روسی برای رسیدن به یک میلیون بشکه صادرات تا پایان 2017 میلادی و نیز اتصال میادین گازی اقلیم کردستان به خط لوله گازی اروپا (نوباکو) در ترکیه.

ج. داشتن روابط اقتصادی حائز اهمیت با ایران و ترکیه برای مثال در سال 1387 صادرات ایران به اقیلم چهار میلیارد و 700 میلیون دلار و صادرات ترکیه نیز بیش از هشت میلیارد دلار بوده است. فی الواقع چنین آماری نشان از پتانسیل و اهمیت استراتژیک بازار اقتصادی این منطقه فارغ از وجه سیاسی آن برای این دو کشور همسایه دارد.

 

  • مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان، ریاست شورای عالی برگزاری رفراندوم استقلال:

الف. وی در انتخابات سال 2007 برای تعیین رئیس اقلیم طی یک پروسه نسبتا قابل قبول، دمکراتیک و آزاد با حضور مخالفان سرسخت، اما با داشتن حمایت قاطع جلال طالبانی و حزب متبوعش توانست حدوداً 70 درصد آرا را بدست آورد. طی یکی دو سال اخیر دوره قانونی ریاست آقای بارزانی اتمام یافته است اما به دلیل رقابت ها و کشمکش های داخلی، در مورد اینکه انتخاب ریاست اقلیم به شکل مستقیم و مراجعه به آرا عمومی که مدنظر حزب دموکرات کردستان است و یا انتخاب غیرمستقیم به وسیله رای نمایندگان مجلس که مدنظر جنبش تغییر و همپیمانش می باشد. با این وصف همچنان بارزانی از سوی آمریکا و نیروهای متحد بر علیه داعش، اتحادیه اروپا و کشورهای قدرتمند منطقه ایران، ترکیه، عربستان سعودی و سایر کشورها به عنوان رئیس اقلیم به رسمیت شناخته می شود. از سوی احزاب داخلی نیز بجز جنبش تغییر همچنان مسعود بارزانی را رسماً و یا به شکل سیاست پذیرش امر واقع همچنان رئیس اقلیم کردستان عراق می دانند. مُلابختیار به عنوان مسئول دفتر سیاسی و سازماندهی اتحادیه میهنی کردستان  چند ماه بعد از اتمام دوره قانونی ریاست بارزانی با توجه به عدم ارائه آلترناتیو جایگزینی ریاست اقلیم از سوی احزاب رقیب، سیاست امر واقع و عدم ایجاد خلاء در عالیترین پست حکومت اقلیم وی را همچنان به شکل رسمی رئیس اقلیم با اختیاراتش عنوان کرد. صلاح الدین بهالدین رهبر حزب اتحاد اسلامی کردستان نیز رسماً تا رسیدن به توافق سیاسی و برگزاری انتخابات آینده بارزانی را رئیس قانونی و رسمی اقلیم عنوان کرد. این دو حزب به همراه حزب پارت دموکرات و اقلیت ها بیش از 75 درصد آرا پارلمانی را نیز در دست دارند.

ب. ریاست اقلیم در جایگاه عالی ترین مقام در هرم نهادهای حاکمیتی، فرماندهی کل نیروهای مسلح را نیز در دست دارد. با توافق طالبانی و بارزانی از سال 2003 به بعد شورای فرماندهی مشترک نیروهای پیشمرگه (ستاد مشترک) با عضویت فرمانده های عالی رتبه پارت دموکرات و اتحادیه میهنی تشکیل و تقریبا فرماندهی و سازماندهی نیروهای مسلح و وزارت پیشمرگه به شکلی منسجم و یکپارچه بویژه از فردای حمله داعش به کردستان از سوی این شورا و با ریاست بارزانی اعمال می شود.

استعداد نیروهای مسلح حکومت اقلیم کردستان: بیش از 200 هزار نفر نیروی مسلح (پیشمرگه، پلیس، زیروانی و ...) صدها تانک، زره پوش و نفربر، ماشین های جنگی هامر و ضدگلوله آمریکای و آلمانی، چندین واحد توپخانه سنگین و نیمه سنگین روسی (بعد از 2003) و آمریکایی (بعد از حمله داعش)، نزدیک به بیست هلیکوپتر نیمه سنگین و سبک (آمریکا، روسیه، اروپا) و تعداد زیاد تجهیزات ضد زره را در اختیار دارد. تجربه موفق شکست ارتش بعث در سال 1991 و در اختیار گرفتن کرکوک، همکاری مستقیم با همپیمانان در جنگ 2003 علیه رژیم بعث و کنترل کردن استان ها و شهرهای موصل، کرکوک، صلاح الدین، دیاله و حتی حضور در منطقه سبز بغداد و در اختیار گرفتن امنیت آنجا به همراه مجلس نمایندگان عراق، حفظ امنیت اقلیم، مبارزه و شکست گروه های تروریستی از جمله داعش در چند سال اخیر و نیز آموزش از سوی نیروهای ناتو و حمایت و همکاری ایران و ترکیه را در طی جنگ داعش در کارنامه خود دارد.

 

  • جوانب حقوقی همه پرسی برگزار شده حق تعیین سرنوشت:

الف. از لحاظ حقوق بین الملل یکی از اولین حقوق پذیرفته شده و الزام آور، حق تعیین سرنوشت ملت ها  به شکل آزاد می باشد و بنا بر ماده 8 قانون اساسی عراق، این کشور موظف و مجاب به رعایت و اجرای قوانین بین المللی می کند.

ب. از لحاظ قانون اساسی عراق و اقلیم کردستان نیز نه تنها حق تعیین سرنوشت به رسمیت شناخته شده، بلکه برای مناطق ماده 140 هم همین واژه به کار برده شده است. در قانون همچنین قوانین بعدی حق اعلام و اجرای همه پرسی در هر دو قانون تقریبا به رئیس اقلیم کردستان واگذار شده است.

 

نتیجه:

باتوجه به این مفروضات و سیر تحولات چندین دهه خاورمیانه هر ناظر واقع بینی می توانست برگزاری این همه پرسی و نتایج آن را پیش بینی نماید. اما تاریخ تراژیک کُردها در عراق، وضعیت نابسامان منطقه، عدم اجرای توافقات فی مابین بغداد با اقلیم بویژه در مسئله عدم اجرای ماده 140 و قطع کردن حقوق ماهیانه مردم و بودجه اقلیم کردستان توسط حکومت مرکزی (نزدیک به 4 سال هر سال بیش از 12 میلیارد دلار)، عدم پرداخت حقوق پیشمرگه های که در جبهه ای با طول بیش از 1200 کیلومتری در مقابل داعش مبارزه می کردند. شهادت بیش از 1700 و جانبازی بیش از 11 هزار پیشمرگه، آوارگی بیش از 3میلیون نفر عراقی به کردستان، همه و همه دست به دست هم داد که نه تنها شرایط سیاسی - اقتصادی بلکه شرایط روحی - روانی، عواطف و احساسات جمعی کردها برای برگزاری همه پرسی و نیز اعلام استقلال به اوج خود برسد.

از منظر کُردها و رهبرانشان با توجه به 1- عدم هویت مشترک تاریخی کُردها با بغداد 2- تاریخی تراژیک و پر از مصائب، جنایات های جنگی، ژینوساید، بحرانها و مشکلات متعدد 3-  داشتن حاکمیت و حکومتی مستقل از سال 1991 به بعد 4- وضعیت مناسب تر اقتصادی و توسعه یافتگی در اقلیم به نسبت سایر مناطق عراق 5- منابع وسیع نفتی و گازی و صادرات 700 هزار بشکه ای و ... چگونه درخواست حفظ یکپارچگی عراق می تواند خواستی واقعی و معقول باشد. هرچند کشورهای همسایه و قدرتهای منطقه ای و جهانی هم انتظار عقب گرد پروسه استقلال را داشته باشند و همگام با مخالفت های اولیه خود، سیاست های اعلامی کشورهای همسایه کردستان عراق می تواند تند و حتی رادیکالتر هم بشود اما با توجه به وضعیت جدید پسا رفراندوم و عواطف، احساسات عمومی جامعه کُردی انتظار نمی رود هیچ شخص یا حزبی یارای مخالفت با نتایج این همه پرسی را در داخل اقلیم داشته باشند.

در پایان کشورهای منطقه باید با نگاهی واقع بینانه در پی مواجه ای درست در راستای منافع ملی خود و ملاحظات اخلاقی و مصلحتی در راستای حفظ احترام متقابل و حسن همجواری مبتنی بر این واقعیت باشند که اقلیم کردستان عراق از سال 1991 تا کنون حاکمیتی مستقل از بغداد داشته و قریب به یک هزار کیلومتر مرز مشترک با ایران و ترکیه دارد. جالب آنجاست که قرارداهای نظامی، امنیتی و اقتصادی آن هم با کشورهای دیگر از جمله ترکیه و ایران کاملا مستقیم و مستقل بدون نظارت بغداد امضاء شده است. نکته دیگر روابط و تعاملات گسترده در حوزه اقتصادی و انرژی، مراودات اقتصادی اقلیم کردستان با ایران و ترکیه که در سال چیزی بیش از 10 میلیارد دلار می باشد و این مهم که کردستان عراق در پی توسعه است و تا ده ها سال دیگر منبع مطمئن درآمد و اشتغال برای پیمانکارها و شرکتهای این کشورها می باشد. از سال 1991 تا به امروز حکومت اقلیم کردستان همچنین حافظ امنیت مرزها و همچنین عامل اصلی دور نگاه داشتن عناصر تروریستی جریانات اسلامگرا (داعش و القاعده عراق) و حتی کاهش دهنده شدید فعالیت معارضین سیاسی مسلح این دو کشور به ایران و ترکیه بوده است، از منظر رهبران اقلیم نه تنها عامل تنش بلکه عامل نسبتاً ثبات بخش در این منطقه حساس خاورمیانه بوده اند. در پایان می توان گفت: چگونگی رفتار (سیاست های اعمالی) و مواجه با این وضعیت جدید از سوی همسایه ها نه تنها دشمنی سخت افزاری بویژه در حوزه نظامی و اقتصادی نخواهد بود بلکه مبتنی بر این واقعیات و نیز در پیش گرفتن ملاحظات سیاسی امنیتی حضور اقلیت کُردی قابل توجه در درون مرزهای خود خواهد بود بنظر می رسد  مخالفت و مواجه با استقلال در عرصه سیاست اعلامی این کشورها باقی خواهد ماند.

 

ارشاد رشیدی رستمی مدرس علوم سیاسی در دانشگاه آزاد کرمانشاه و عضو هیات تحریریه فراتاب

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
آخرین اخبار