فراتاب: نوروز یکی از کهن‌ترین مراسم‌های آئینی پیونده خورده با تغییر فصول و زنده شدن طبیعت در جهان است آئینی که در سرزمین‌های پهناوری در از ایران تا آسیای میانه، چین، هندوستان و قفقاز و نیز کردستانات در عراق، ترکیه، سوریه و حتی در بالکان نیز از دیرباز تا به امروز از سوی ساکنان این مناطق پاس داشته شده و جشن گرفته می‌شود. در همین راستا و با محوریت رویداد نوروز در بین کُردها به سراغ یکی از پژوهشگران فعال و پرکار در این حوزه رفته‌ایم.
دکتر «محمدباقر پیری» متولد ١٣٥٣ در شهر کامیاران در استان کردستان، معلم و مدرس بازنشسته، دانش‌آموخته‌ی دکترای تاریخ، مدیر موسسه‌ی فرهنگی، هنری مرکز پژوهشی تاریخ کُرد و کردستان که مقالات و آثار چندی به زبان‌های فارسی و کُردی در نشریات مختلف منتشر کرده است. از جمله آثار وی می‌توان به کتاب‌های «تولدی دیگر» (یادنامه ی معلم فداکار اهم مظفری)، «تاریخ مفصل کامیاران»، «از کرمانشاهان تا کرمانشاه» و «نسیم نوروز» اشاره کرد. مشروح این گفت‌وگو در ادامه خواهد آمد:
فراتاب – به عنوان نخستین سوال بفرمایید بطور کلی فلسفه ایجاد نوروز دقیقا چه بوده است؟
محمدباقر پیری: فلسفه‌ی جشن نوروز شادی، نشاط، با هم و برای هم بودن است. نوروز جشن رهایی از سرما و سختی و آغاز رسیدن به گرما و آرامش است. نوروز نماد مبارزه خیر و شر، تاریکی و روشنایی است و جنبه‌های مختلف و متعددی دارد که در کتاب نسیم نوروز به آن پرداخته‌ام. در دوران پیش از تاریخ، در فلات ایران که از مرزهای هند تا بین النهرین و آناتولی و آسیای میانه و قفقاز تا خلیج فارس امتداد دارد. زمستان‌های بسیار سخت و طولانی داشت و سال دو فصل داشت. زمستان و تابستان. و زمستان ده ماه و تابستان دو ماه بود. که به مرور و با تغییرات آب و هوایی بر مدت گرما افزوده شد. مردم از گذشته‌های بسیار دور در این فلات پایان فصل سرمای سخت و طولانی و آغاز فصل گرما که همراه با زایش طبیعت و تولد گل و گیاه و فراوانی نعمت بود را جشن می‌گرفتند و این تغییر و تبدیل برایشان خوشایند و گرامی بود که همراه با شادی و رقص و آواز دسته‌جمعی آن را محترم می‌داشتند. این تغییر طبیعت و فصول آغاز نوروز طبیعی بود و دارای چنان قدمتی است که نمی‌توان آغازی دقیق برای آن متصور بود. این کهنگی و قدمت باعث شده که نوروز با افسانه‌ها و اسطوره‌های این سرزمین پیوند یابد.
این تغییر طبیعی فصول زمانی اهمیت دو چندان یافت که جمشید پادشاه کُردنژاد پیشدادی برای نخستین بار در فلات ایران دولت تشکیل داد و همراه آن جامعه‌ی ساده و فقیر را به سمت جامعه‌ای قانون‌مدار رهنمون شد و تغییرات گسترده‌ای را در سطح معیشت و زندگی مردم ایجاد نمود که این دومین عامل و فلسفه ایجاد نوروز بود که می‌توان فلسفه‌ی سیاسی نوروز دانست زیرا جمشید این تغییر و تحول سیاسی را در نوروز ایجاد نمود و جامعه بی‌قانون را به سمت قانون‌مداری و تشکیل نخستین دولت رهنمون کرد.
فلسفه‌ی سوم ایجاد نوروز آیینی و مرتبط با آفرینش انسان است. زیرا زرتشتیان باور دارند که خداوند عالم و آدم را طی شش گاهن‌بار و طی یک‌سال آفرید که ششمین گاهن‌بار (مرحله) آفرینش گل سرسبد هستی یعنی انسان بوده که مصادف با اول فروردین بوده و مردم این آفرینش را جشن گرفته‌اند و آن را نوروز نامیده‌اند.
البته دلایل متعدد دیگری هم برای ایجاد نوروز ذکر شده که از جمله برای ما کُردها شکست ضحاک تازی بدست کاوه آهنگر و بر تخت نشاندن فریدون پیشدادی از آن جمله‌اند و دلایل دیگر ....
فراتاب - چرا نوروز در مناطق جغرافیایی خاصی ایجاد و فراگیر شده؟ علت این امر سیاسی است یا علل دیگر دارد؟
محمدباقر پیری: اگرچه خاستگاه اصلی نوروز فلات ایران است، اما نوروز مرزهای جغرافیایی را در نوردیده و از گذشته‌های بسیار دور برای بسیاری از ملت‌ها و اقوام خارج از فلات ایران هم گرامی بوده و آن را جشن گرفته‌اند امروز بیش از پانزده کشور و جمعیتی بالغ بر پانصد میلیون نفر نوروز را جشن می‌گیرند و آن را آغاز زایش طبیعت و تولد دوباره زمین و رسیدن به آرامش می‌دانند. زیرا این جشن متعلق به تمام مردمان ساکن در فلات ایران است و طی دوره‌های سیاسی که امپراتوری‌های قدرتمند: ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی بر بخش عظیمی از دنیای باستان حکمرانی می‌کردند نوروز در تمام این دوره‌ها در سراسر قلمرور سیاسی آنها بعنوان جشنی ملی گرامی داشته شده و دارای ارزش و احترامی بسیار والا بوده است. حتی این جشن به شمال افریقا و چین و مغولستان هم راه یافته است. در واقع می‌توان گفت جغرافیای نوروز فراتر از جغرافیای سیاسی کشور ایران است و باید آن را در قلمرو ایران فرهنگی جستجو نماییم. وسعت قلمرو جغرافیای نوروز هم دلیل سیاسی داشته و هم مردمی بودن نوروز و همرنگی و یکسانی مردم عادی با اشراف و نجبا در این جشن باعث شده همه آنرا متعلق به خود بدانند. زیرا زایش و تولد طبیعت برای همگان خوشایند و همراه با شادی است.
فراتاب - رویدادی مشابه نوروز در بین دیگر ملل در جهان وجود دارد؟
محمدباقر پیری: بله جشن‌ها و اعیاد متعدد و مختلفی در جهان وجود دارد که همانندی و شباهت با نوروز دارند اما هیچکدام دقیقا مانند نوروز نیستند، مانند: تموز و عشتار، نوسرد، هولی و... زیرا نوروز تنها یک روز و یک مناسبت تنها نیست نوروز جشنی چندین روزه تا دو هفته و بلکه بیشتر است. آغاز جشن‌های نوروز از چهارشنبه سوری شروع و با سیزده‌بدر به اتمام می‌رسد و این طولانی بودن از رمزهای ماندگاری و گستردگی حوزه جغرافیایی آن است، که باعث شده ایزدی‌ها، یارسان، علوی‌ها، مسلمان، زردشتی و... همه برای نوروز ارزش و احترام ویژه‌ای قائل باشند.
فراتاب - در جغرافیای نوروز چه تغییر و تحولات و تمایزاتی در خود برگزاری نوروز و نمادهایش اتفاق افتاده است؟
محمدباقر پیری: در جغرافیای وسیع نوروز بنا به نوع نگرش دینی، سیستم حاکم سیاسی، آب وهوا، تنوع قومی و قبیله ای، جغرافیا و موافقت و مخالفت با نوروز در نحوه‌ی اجرا و مراسمات آن تغییرات و دگرگونی‌هایی ایجاد شده است، اما این تغییرات چنان نیست که نوروز را در این جغرافیا متمایز از هم نشان دهد. مثلا نوروز در ایران و میان اقوام ساکن آن به ویژه کُردها بیشتر از همه دست نخورده باقی مانده است و همچون باستان برگزار می‌شود. اما در سایر مناطق خارج از ایران، حتی میان کُردهای ساکن ترکیه، سوریه و عراق در بسیاری جهات آیین‌ها و رسوم اصلی آن کم‌رنگ شده و بیشتر رنگ و بوی سیاسی و اعتراضی به خود گرفته است. اما نمادهای نوروز مانند: آتش، خانه تکانی و نظافت، پیروزی روشنایی بر تاریکی، کاوه و ضحاک و... مشابه هستند.
فراتاب - نوروز در کردستانات چه تمایزات خاصی با نوروز در دیگر سرزمین‌ها دارد؟ با ذکر نمادها و مراسم متفاوت کُردها
محمدباقر پیری: اگر فلات ایران را مرکز اصلی نوروز بدانیم، بدون تردید کردستان قلب این مرکز است و در هیچ جای دیگر قلب نوروز همانند کردستان نمی‌تپد. تنوع رنگ و پوشش طبیعت و لباس زنان و مردان کُرد هنگام نوروز که همراه با «هه‌ڵپه‌رکی» جمعی و آوازهای روح‌انگیز و دل‌نواز است با مشارکت همه جانبه اقشار مختلف با آتش افروزی روی کوه‌ها و بلندی‌ها، همراه با مراسم چهارشنبه سوری، میر نوروزی، کوسه گردانی و دید و بازدید و...
رفتن به دامن طبیعت و سبزه‌زاران و حفظ پوشش و لباس‌ها و آئین‌های کهن باستانی از دیگر تمایزات نوروز در کردستان با سایر نقاط است. اگرچه در کل شباهت‌ها و هم‌پوشانی نوروز در سراسر ایران از وجه افتراق آن بیشتر است.
فراتاب - در بین خود مناطق کُردی چه تمایرات خاصی در قبال برگزاری نوروز و نمادهای آن وجود دارد؟
محمدباقر پیری: اگر منظور تمام کردستان و کُردها در سراسر جهان باشد. با وجود روح مشترک مراسم در برخی مناطق مانند ترکیه، سوریه و عراق به دلیل حاکمیت دولت‌های غیر هم نژاد با کُردها تا حدودی رنگ و بوی باستانی و واقعی خود را از دست داده است و بیشتر جنبه‌ی سیاسی و اعتراضی آن پررنگ شده است. حتی تا دهه‌ی 1990 میلادی نوروز در کردستان ترکیه ممنوع بود و با برگزارکنندگان آن بشدت برخورد می‌شد و ده‌ها نفر در این راه جان خود را فدا نمودند و یا در کردستان عراق تا دوره «پیرمرد» شاعر شهیر کُرد بسیاری از آداب و رسوم نوروز به فراموشی سپرده شده بود و دولت‌ها از برگزاری آن ممانعت می‌کردند که با تلاش‌های خستگی‌ناپذیر «پیرمرد» آیین‌های نوروزی دوباره احیا و زنده شد. اما در کردستان ایران با توجه به اینکه نوروز جشن ملی تمام ایرانیان و مردمان آن است. کُردها بیشتر از هرجای دیگر توانسته‌اند آیین‌های نوروزی را همانند باستان حفظ نمایند، اگرچه به دلیل وسعت و تفاوت مذهبی و جغرافیای متنوع در میان خود کُردها هم اندک تفاوت‌هایی در نحوه‌ی اجرای مراسم و آیین‌های نوروزی وجود دارد اما در کل اشتراکات آن بیشتر است.
فراتاب - چرا آتش برای کُردها در نوروز دارای اهمیتی ویژه‌تر نسبت به دیگر مناطق است؟
محمدباقر پیری: آتش نماد روشنایی و نور در مقابل تاریکی و ظلمت است. آتش برای مردمان فلات ایران بویژه کُردها بسیار مهم و ارجمند است. کشف آتش زندگی را برای انسان‌های باستان آسان‌تر نمود. همانطور که پیشتر اشاره کردم. مردمان ما دارای زمستان‌های سخت و طولانی بودند که کشف آتش باعث شد آنها بتوانند خود و خانه‌هایشان را با آن گرم کنند. سلاح و وسایل و تجهیزات کشاورزی و... بسازند.
آتش برای برای ما نماد نور و اهورامزدا می‌باشد در برابر تاریکی و اهریمن. همچنین آتش برای پیام‌رسانی و علامت دادن در جنگ‌ها و ... قابل استفاده بوده است. افسانه‌ی کشف آتش در فلات ایران و توسط هوشنگ پیشدادی بوده است. بعلاوه آتش در دین زرتشت همانند محراب مسجد است و برای مردمان کُرد که تا پیش از اسلام بیشترین‌شان زرتشتی بوده‌اند جنبه تقدس داشته است به طوری که به باور زردشتیان آتش نباید خاموش شود، آتشکده و آتشبان در آیین زردشت دو مکان و شغل بودند که به دلیل اهمیت و جایگاه آتش نزد آنان بوجود آمد. بعلاوه کُردها باور دارند که هنگام پیروزی کاوه بر ضحاک، وی دستور داد بر بلندی‌ها آتش بیافروزند تا مردم از پیروزی بزرگ آگاه شوند و حتی برخی تقدس آتش نوروز را از آتش ابراهیم پیامبر دانسته‌اند.
فراتاب - اگر نکات و مباحث دیگری شما در باب نوروز مد نظر دارید در خدمت هستیم
محمدباقر پیری: نوروز کهن‌ترین و مردمی‌ترین جشنی است که از گذشته‌های بسیار دور در فلات ایران گرامی داشته شده است. نوروز مرزهای سیاسی، مذهبی و زبانی را درنوردیده است. زبان در نوروز زبان شادی و تنوع و زیبای ست. نوروز جشن زایش طبیعت و زمین است. جشن غلبه نور و گرما بر تاریکی و سرما و پیروزی خیر بر شر است. نوروز نماد باهم بودن و برای هم بودن است. نوروز با هیچ مذهب، ملیت، زبان و فرهنگی ضدیت نداشته و ندارد بلکه سعی دارد برابری و زیبایی را ترویج نماید. نوروز جشن مشترک تمام اقوام و ملل ساکن در فلات ایران از هندوستان تا آناتولی و از قفقاز تا خلیج فارس و فراتر از آن است.
گفت‌وگو از نشمیل علیمرادی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
