فراتاب: سال 2005 اولین انتخابات شورای استانی کرکوک برگزار شد که استانداری و پستهای مهم کرکوک به کُردها رسید اما در دوره بعدی به دلیل اختلافات انتخابات برگزار نشد. بعد از کنترل کامل نظامی بغداد بر کرکوک پس از رفراندوم اقلیم کُردستان، تنش‌ها را به اوج خود رساند اما بالاخره در اواخر 2023 انتخابات شورای استانی کرکوک برگزار شد که کُردها با اقلیت مسیحی 8 کرسی، اعراب و ترکمانان با 8 کرسی دیگر را به دست آوردند. هنوز احزاب و اقوام کرکوک باهم برای پستهای این استان به توافق نرسیده‌اند تا سرنوشت این منطقه مورد مناقشه همچنان نامشخص بماند. به همین دلیل با دکتر جعفر حق پناه، نویسنده کتاب «کُردها و سیاست خارجی ج‌اایران»، پژوهشگر روابط بین‌الملل و استاد مدعو مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران و عضو سابق انجمن علوم سیاسی ایران درباره آینده استانداری و دیگر مناصب مهم شهر کرکوک گفت‌وگو کرده‌ایم که مشروح آن در ادامه خواهد آمد:
فراتاب - قبل از شروع بحث درباره تعیین استاندار کرکوک، ابتدا به اهمیت این منطقه بپردازیم یعنی دلایل اهمیت کرکوک نسبت به بقیه استانها چیست؟
حق‌پناه: از دو منظر و رویکرد می‌توان به اهمیت کرکوک نگاه کرد که شامل مسائل ژئوپلتیک و ژئواکونومیک این استان است. کرکوک منابع انرژی قابل توجه و ارزانی دارد که به معنای سهولت بهره‌برداری از منابع است. این استان نقطه اتصال مناطق کُردنشین شمالی و مناطق عربنشین مرکزی و جنوب عراق است-همچنین بافت جمعیتی کرکوک هم به اهمیت آن افزوده است.
در واقع مهمترین دلیل اهمیت کرکوک همین موقعیت تاریخی و ترکیب جمعیتی آن است که باعث ایجاد یک برساخته ویژهای نزد گروه‌ها و نیروهای مختلف این منطقه شده است. شاید اینکه به لحاظ تاریخی کدام قوم ساکنین اصلی اینجا بودهاند، در اولویت نیست بلکه الان مسئله این است که کرکوک یک مقوله هویتی برای کُردها، عربها و ترکمنها شده است.
فراتاب - انتخابات شورای استانی کرکوک بعد از 18 سال برگزار شد. تفاوت این دوره انتخابات با دوره‌های قبلی در چه بوده است ؟
حق‌پناه: تفاوت مهم به همین برگزاری انتخابات شورای استانی کرکوک بعد از 18 سال باز می‌گردد. تحولاتی که در طول این سال‌ها روی داده است اهمیت این انتخابات را چند برابر کرده است. بعد از سقوط صدام به طور تاریخی، حزب اتحادیه میهنی کُردستان تا زمان گسترش داعش صاحب قدرت بلامنازع کرکوک از جمله تصاحب استانداری و پستهای دیگر بود اما با ظهور داعش و قدرت‌گیری‌اش علی الخصوص در موصل، نیروهای پیشمرگه وابسته به حزب دمکرات نیز وارد این استان شدند که باعث تغییر موازنه قدرت در کرکوک شد.
بعد از همه‌پرسی و تصرف این استان توسط دولت مرکزی عراق، موقعیت سیاسی کُردها تنزل یافت و طی این دوره‌ها مسئله جابجایی و تغییر بافت جمعیتی بسیار مورد بحث بوده است. پس این دوره از انتخابات بسیار مهم بوده زیرا نتیجه تمامی این تحولات در شمار نمایندگان کُرد، عرب و ترکمن نهفته است.
فراتاب – تعداد کُرسی های کُردها، عربها و ترکمنها را در این انتخابات چگونه ارزیابی میکنید؟ یعنی توزیع کرسی ها در شورای استانی کرکوک چه تاثیری بر تعیین استاندار کرکوک دارد؟
حق‌پناه: دموکراتیک بودن شمار کرسیهای اقوام مسئله‌ای بسیار ضعیف در عراق و بهخصوص در کرکوک است چون شمار کرسیهای اقوام متناسب با واقعیات این استان، مورد ابهام است. به دلیل نفوذ احزاب سیاسی عراق و همچنین دخالت‌های کشورهای منطقه در این استان، نمی‌توان به طور شفاف، نتایج انتخابات را با واقعیات جامعه دانست. لذا شمار کرسیها، توزیع قدرت و تعیین استاندار را باید تابع عوامل دیگری دانست.
فراتاب - روابط دو حزب دموکرات کُردستان و اتحادیه میهنی کُردستان چه تاثیری بر موقعیت کُردها در تعیین استانداری کرکوک خواهد گذاشت؟
حق‌پناه: یک قاعده کلی از ضرب‌المثل عربی است که میگوید من با بردارانم علیه پسرعموهایم متحد میشوم و با براداران و پسرعموهایم علیه یک قبیله دیگر متحد میشویم. روابط بین دو حزب کُردی بر اساس رقابت و همکاری در طول سالهای مختلف بوده است یعنی در مواقعی رقابت در اوج بوده و در مواقعی همکاری در اولویت بوده است. به طور مثال در جنگ داخلی برادرکشی بین این دو، حزب دموکرات با دولت بعثی صدام و اتحادیه میهنی متحد ایران بوده است که اوج رقابت و درگیری بین این دو حزب بوده است. اوج همکاری‌شان هم به بعد از سقوط صدام و شکل‌گیری عراق فدرال بود که رهبران این دو حزب یعنی مرحوم جلال طالبانی و مسعود بارزانی با کاهش اختلافات خود و اتحاد، پست ریاست جمهوری و چندین مقام دیگر در عراق را بدست آوردند و نتیجه این همکاری پیشرفت اقتصادی و سیاسی مطلوب اقلیم کُردستان بوده است. در قضیه کرکوک همان قاعده کلی است و باید منتظر یکسری توافقات کلی از جمله بدهبستانهای داخلی اقلیم کُردستان و همچنین بغداد ماند که در آن صورت سهم هریک از احزاب در استانداری تعیین خواهد شد.
فراتاب - چارچوب هماهنگی (ائتلاف نیروهای شیعه) از یک استاندار عرب حمایت میکند ولی ازطرفی با اتحادیه میهنی کُردستان که پست استانداری را حق خود می‌داند، متحد است. ائتلاف چارچوب هماهنگی و اتحادیه میهنی کُردستان چگونه می‌توانند این تضاد را در کرکوک حل کنند؟
حق‌پناه: همان قاعده کلی در جواب و سوال قبل در اینجا هم صدق میکند یعنی چارچوب هماهنگی و اتحادیه میهنی دارای یکسری همکاری و رقابتهایی با هم هستند. اتحادیه میهنی کُردستان سعی کرده است که موازنه قدرت در بغداد و اقلیم کردستان را حفظ کند یعنی هم در داخل اقلیم نفوذ خود را حفظ کند و هم با احزاب عراقی در بغداد ارتباط نزدیکی داشته باشد.
فراتاب - ایران نفوذ گسترده‌ای در عراق علی الخصوص میان احزاب شیعه دارد. دلایل اهمیت کرکوک برای ایران چیست و چگونه می‌تواند بر تعیین استانداری کرکوک اثر بگذارد؟
حق‌پناه: باوجود روابط دوستانه و گسترده احزاب شیعه با ایران، اما همه آنها تابع محض تصمیمات ایران نیستند. اهمیت کرکوک برای ایران تابع اهمیت کلی عراق است یعنی به طور کلی هرچی عراق دست بالا را در کرکوک داشته باشد برجستگی خاصی به سیاست ایران بدهد. ما شاهد این امر بودیم که اتحادیه میهنی کُردستان بعد از سقوط صدام با کمک ایران، استانداری کرکوک را به دست آورد و نجم‌الدین کریم استاندار فقید پیشین نیز روابط دوستانه‌ای با ایران داشت. همچنین در قضیه تسلط بغداد بر کرکوک بعد از رفراندوم، ایران نقش مهمی را در کمک‌رسانی به دولت مرکزی داشت. در واقع ایران به دنبال حفظ موازنه قوای خود در ارتباط با متحدین شیعه خود در بغداد و اقلیم کُردستان است.
فراتاب - یکی دیگر از کشورهای پرنفوذ در عراق، ترکیه است، نقش ترکیه را درباره تاثیر بر تعیین استانداری کرکوک چگونه ارزیابی میکنید؟
حق‌پناه: ترکیه علاوه برحضور گسترده اقتصادی در عراق، در سالهای اخیر نفوذ سیاسی و نظامی خود را نیز گسترش داده که از اربیل و دهوک مناطق تحت نفوذ حزب دمکرات شروع شده و به سمت استانهای جنوبی عراق میرود. حضور ترکمنها، اهمیت کرکوک را برای ترکیه افزایش داده و تبدیل به یک مسئله هویتی شده است. به همین دلیل ترکیه در انتخابات شورای استانی و استانداری، نقش ترکمنها را برجسته کرده است البته به دلیل وابسته بودن برخی ترکمانان شیعه به ایران، این استان به منطقه تحت رقابت این دو هم تبدیل شده است.
فراتاب - ترکیه با حزب دموکرات متحد است این درحالی است که ترکیه به دنبال جلوگیری از تصاحب این پست توسط کُردهاست، این موضوع را چگونه را ارزیابی میکنید؟
حق‌پناه: ترکیه از متحدین اصلی حزب دموکرات است که علاوه بر تعاملات اقتصادی، تعاملات سیاسی و امنیتی گسترده‌ای با هم دارند اما این به معنای موافق بودن با هم در تمام تصمیمات و زمینهها نیست بلکه از مهمترین اختلافات ترکیه با حزب دموکرات، مناسبات قدرت و بافت جمعیتی کرکوک است. باوجود این اختلاف، اما نیاز طرفین به همکاری با یکدیگر، بیشتر از این‌هاست و این موضوع مدیریت خواهد شد. همچنین ترکیه باید بپذیرد کُردها دست بالا را در این استان دارند ولی خود ترکیه هم، روابط گسترده سیاسی، اقتصادی و امنیتی را با حزب دموکرات، فدای زیاده‌خواهی ترکمانان در استانداری کرکوک نخواهد کرد!
فراتاب – ترکمنها پیشنهاد چرخشی‌شدن اداره کرکوک بین اقوام آن را داده‌اند.آیا امکان تحقق چنین چیزی هست؟ دیدگاه اعراب و کُردها در این زمینه چیست؟
حق‌پناه: به نظر بنده تحقق چنین چیزی امکان‌پذیر نیست چون با واقعیات میدانی و موقعیت نامتوازن قدرت ترکمانان با اعراب و کُردها هم‌خوانی ندارد. جریان و گروه‌هایی که قدرت بیشتری دارند، راضی به دادن سهمه بیشتر به جریان‌های کوچکتر نیستند و ترکمنها هم چنین وضعیتی دارند. بنظر بنده بعید است که چنین اتفاقی بیافتند و باید این نکته را در نظر داشت که قوانین دموکراتیک جایگاه چندانی در عراق ندارند.
فراتاب - حزب دموکرات و بخشی از اعراب، پیشنهاد انتخاب یک استاندار مستقل کُرد را داده‌اند.چقدر امکان تحقق چنین امری است و اتحادیه میهنی کُردستان چه دیدگاهی در این زمنیه دارد؟
حق‌پناه: حزب دموکرات و گروه‌های عربی مایل به انتخاب یک استاندار مستقل کُرد هستند ولی این تابع معادله قدرت است یعنی چه گروه یا حزبی قدرت بیشتری دارد که اتحادیه میهنی در چنین وضعیتی است. در اینجا مگر اینکه از عنصر زور استفاده شود و باید نگاه کرد که اتحادیه میهنی کُردستان چقدر پشتوانه و نفوذ در داخل و خارج برای مقابله با این موضوع دارد. به طور کلی اتحادیه میهنی کُردستان راضی به از دست دادن این پست نیست مگر اینکه یکسری امتیاز و پستی قابل توجه در اقلیم یا بغداد به آنها داده شود.
فراتاب - آمریکا مهمترین حامی اقلیم کُردستان و شکل‌گیری عراق فدرال بوده است. نقش آمریکا را در کرکوک چگونه ارزیابی میکنید؟
حق‌پناه: اینکه آمریکا مهم ترین حامی اقلیم و شکل‌گیری عراق فدرال بوده، بنده در این زمینه تردید دارم. آمریکا به اقتضای منافعش از اقلیم کردستان حمایت میکرد و بدون همکاری ایران، شکل‌گیری عراق فدرال به مشکل می‌خورد. آمریکا به اقتضای منافعش با کُردها عمل کرده است که حتی در بعضی موراد به ضرر آنها بوده است مثلا در اجرای ماده 140 و همه‌پرسی اقلیم کُردستان، ایالات متحده حمایت چندانی از کُردها نکرد. آمریکا فاقد یک راهبرد مشخص در خاورمیانه از جمله عراق است و بیشتر تاکتیکی و مقطعی عمل میکند پس در قضیه کرکوک، نقش خاصی از آمریکا نمی‌بینیم.
فراتاب – محمد شیاع السودانی نخست‌وزیر عراق اخیرا جلسه‌ای را با منتخبان کرکوک برای حل انتخاب استانداری کرکوک برگزار کرد. به طور کلی نقش سودانی را در این موضوع در چه حد است؟
حق‌پناه: وضعیت عراق بسیار پیچیده است و صرفا یک نفر حتی نخست‌وزیر هم نمی‌تواند بدون توجه به گروه‌های داخلی و حامیان خارجی، کار خاصی به پیش ببرد.
فراتاب - بنظر شما آینده استانداری و بقیه پست های کرکوک چگونه خواهد شد؟
حق‌پناه: منطق قدرت در عراق چندان دموکراتیک نیست و بیشتر بر اساس منافع احزاب سیاسی، قومیتها و طوایف تعریف شده است. در عراق چیزی به نام منافع ملی نداریم و خواستههای رهبران احزاب، قومیتها و طوایف چه در داخل و چه در خارج دولت، اولویت دارد. به‌نظر بنده آینده استانداری کرکوک و پستهای دیگر تابع چنین قاعده کلی است یعنی زد و بندها بر اساس میزان قدرت این رهبران چه در اربیل و چه بغداد با حامیان خارجی‌شان، میخواهند این موازنه را حفظ کنند. به زودی هم این موازنه بهم نمیخورد و نتیجه آن، ادامه وضعیت موجود با اشکال مختلف است.
گفت‌وگو از سجاد حشمتی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
