فراتاب – گروه ادبی: نوشتار پیش‌رو معرفی کتاب ایران خانم فریادی از ارومیه اثر خانم سایمه خاکپور است که توسط نویسنده کتاب برای فراتاب به رشته‌ی تحریر درآمده است.
ایران خانم 
ایران مجرد، با نام هنری «ایران خانم» در سال 1951م. در روستای ایچکسو، منطقۀ «صوما برادوست» از توابع شهر ارومیه دیده به جهان گشود. وی در ایام کودکی شروع به سرودن ترانه کرد تا اینکه در اوج نوجوانی، یکی از نامدارترین آوازخوانان «ده‌نگ بیژ»های زن در عصر خود شد. ایران خانم به عنوان اولین زن دنگبیژ کُرمانج در منطقۀ صوما برادوست و رادیوی ارومیه و اطرافش شناخته شده است.
«ایران خانم فریادی از ارومیه»
کتاب ایران خانم فریادی از ارومیه، زندگینامۀ اولین هنرمند-دنگبیژ زن کُرمانج است که در رادیوی ارومیه به همراه دنگبیژ نامی ارومیهای «ابراهیم نوروزی» و سایر دنگبیژهای همدورۀ خود ترانهسرایی کرده است. در این کتاب، ایران خانم سخنان و ترانههایی را که بازگوکنندۀ سرگذشت انسانی است، با ابزارهای دنگبیژی گردآوری کرده است. این کتاب علاوهبر هنر دنگبیژی ایران خانم، آوارگی، تراژدی، غم و غصه، اشک و شادی، گلایه، فریاد و فغان زنان به خصوص زنان هنرمند کُرد را برایمان آشکار کرده و با تمام جزییات ثبت کرده است.
در این کتاب، گاهی احساس و اندیشههای نویسنده نیز با غم و غصههای راوی کتاب، گلستان، دختر ایران خانم درهم آمیخته شده و خواننده را به تفکر وامیدارد که از خویش بپرسد: ایران خانم که بود؟ شاید دخترش گلستان باشد؟ شاید هم سایمه، نویسنده این کتاب باشد؟ و شاید هم مادران و خواهران ما باشند؟ نه نه، شاید هم همۀ جامعۀ زنان کُرد باشند. شاید هم کل جامعۀ ما..!
کتاب ایران خانم فریادی از ارومیه با پیشگفتار نویسنده شروع میشود و راوی کتاب، گلستان، از کودکی ایران خانم گرفته تا روزی که ایران خانم به طرز بسیار ناعادلانهای رخت از جهان بر میبندد، را نکته به نکته نقلقول کرده و کتاب با متن آوازهای ایران خانم و چندین عکس از وی به پایان میرسد.
پیشگفتار کتاب:
وقتی از جایگاه زنان کُرد در موسیقی سخن به میان می‌آید، دو فاکتور زن و موسیقی در قالب زبان کُردی را باید مد نظر قرار داد. کُردها، علی‌رغم اینکه مردمانی بودند که در طول تاریخ مشقتهای بسیاری را تحمل کردند، اما همواره چون نگینی در دل خاورمیانه در میان ملتهایی که گاه دوست و همسایه و گاه دشمنشان بودهاند، درخشیده‌اند و نمیتوان این منطقه را بدون در نظر گرفتن تاریخ و فرهنگ کهن کُردها متصور شد. زنان کُرد از دیرباز نقش پررنگ‌تری نسبت به زنان سایر اقوام ساکن در این جغرافیا، در همۀ ابعاد زندگی و حفظ و حراست از فرهنگ و تاریخشان داشته‌اند.
موسیقی هر قوم و ملت، نمایانگر هنر و فرهنگ آنهاست؛ اما برای کُردها، موسیقی و ترانهسرایی چون ریسمانی است که موجودیتشان و تاریخی که هیچگاه فاتحان ننوشته‌اند، به آن متصل بوده است و در سالهایی که حتی زبانشان ممنوع بوده، رمز ماندگاریشان بوده است.
ترانهسراها و دنگبیژهای کُرد، تاریخ را در سینه نگهداشتند و آن را به زیباترین صورت، بر زبان آوردند. تاریخی که تاریخنویسان سایر ملل که بر آنان تسلط یافتند، سعی نمودند آن را از صفحات نوشته شدۀ تاریخ حذف کنند و اینگونه شد که بیشتر تاریخ اخیر کُردها به صورت شفاهی و توسط همین ترانهسراها و دنگبیژها حفظ شد.
شاید ساده‌ترین نوع دنگبیژی را در مرثیه‌هایی بیابیم که زنان کُرد آنان را فی‌البداهه بر جنازۀ عزیزان از دست رفته‌شان می‌سرودند و چنان تار و پود کلمات سوزناک را با قافیه‌هایی که بر قلبشان الهام میشد، پیوند می‌دادند که مبالغه نیست اگر آنان را با شاعران بزرگ زمان خود مقایسه کنیم.
همانطور که گفتیم، موسیقی علاوه بر جایگاه هنری‌اش، در نزد کُردها همچون صندوقچه‌ای از رخدادها و وقایع مهمی بوده است که در تاریخ حیات این ملت روی داده است و چه کسی بهتر از زنانی که در بطن این رخدادها بودهاند، میتوانست چنین استادانه آنها را در قالب شعر و ترانه و موسیقی بیان کند.
کُردستان ایران، به عنوان بخش از سرزمین کُردستان که پس از معاهدۀ قصرشیرین همچنان در خانۀ پدری باقی ماند، گهوارۀ فرهنگ و هنر و ادبیات کُردی بوده است که تقریباً همۀ گویش‌های کُردی از لهجه‌های مختلف کرمانجی تا سورانی و هورامی و کلهری و لکی را در خود پرورانده است. البته پر واضح است که نقش زنان در این سرزمین در تمام زمینه‌ها و از جمله هنر و موسیقی انکار ناپذیر است.
از مویه‌های سیاچمانه از دل هورامان تا صدای بیبدیل ایران خانم در ارومیه و صدای تکرار نشدنی مرضیه، هنری را میبینیم که بر گیسوان زنان کُرد آویخته شده و اکنون در کنار میکرفون و ساز و تار و تنبک زنان، در جایجای کردستان آرام میگیرد. بی‌هوده نیست اگر بگوییم که حتی تعداد قابلتوجهی از ترانهسراهای مرد نیز، هنر را از مادرانشان آموخته و به ارث برده‌اند؛ چنانچه عثمان خالدی معروف به سلطان سیاچمانه گفته است که این هنر را از مادر خود به ارث برده است (اعتماد/ ۲۰ بهمن ۱۳۹۰). همچنین دنگبیژ ارومیهای قادر صوفیانی نیز گفته است که اشکهای مادرم مرا به سوی دنگبیژی سوق داد.
اکنون دیگر، زنان بخشی جداییناپذیر از موسیقی کردی هستند و تقریباً هیچ گروه کردی را نمیتوان در کردستان ایران یافت که زنان جزئی از آن نباشند. دف نوازی‌های زیبای کردستان را دیگر کسی نمیتواند بدون حضور زنان تجسم کند و البته گروه‌های بزرگ موسیقی چون کامکارها بدون حضور زنان کامل به نظر نمی‌رسند و اکنون، زنان ریسندۀ بیبدیل تار و پود موسیقی کُردی در کردستان ایران به شمار میروند.
میتوان گفت زن و موسیقی در کُردستان مثل روحی در دو بدن هستند که جدا کردن آنها از هم غیرممکن است. شاید، با هم تاریخی را تکمیل میکنند که بدون حضور هم، ناقص میمانند. در این کتاب شاهد زندگی زنی کُرد، شخصیتی بزرگ و هنری چون ایران خانم خواهیم بود که در واقع با وجود زندگی پر از هنر، غم و درد او، مهرش را به تاریخ دنگبیژی زده است. این کتاب، چنانکه از نامش پیداست، فریاد و فغان میلیونها انسان را چون سیل در برگرفته و ما را از خواب غفلت بیدار میکند.
مشخصات کتاب در یک نگاه
عنوان کتاب: ایران خانم فریادی از ارومیه
پدیدآور» سایمه خاکپور
مشخصات نشر: استانبول، نوبهار 2023
تعداد صفحات:100
شمارگان: 500
نویسنده کتاب در یک نگاه
سایمه خاکپور در سال 1983 م. در شهر ارومیه متولد شد. وی در دانشگاه استانبول، در رشتۀ ادبیات زبان ترکی استانبولی تحصیل کرد و سالهای بسیاری در حوزۀ ادبیات کُردی فعالیت داشت. سایمه خاکپور حدود 8 سال است که بهطور حرفهای مشغول کار ترجمه از زبان کُردی به فارسی و بالعکس، در ژانر رُمان است. او در کنار ترجمه، داستانهای کوتاه زیادی هم به زبان کُردی به رشته تحریر در آورده است که یکی از داستانهایش با نام "فریاد دلِ عاشقان کوران" (کوران نام یکی از روستاهای مرزی توابع ارومیه است.)، جایزۀ بهترین داستان سال 2021 در فستیوال شهر لاهۀ هلند را کسب کرد.
آثار و ترجمههای او:
- 99 مهرۀ پراکنده- رُمان- ترجمه (رمان 99 مهرۀ پراکنده در سال 1400 در آیین اختتامیه چهارمین دوره جایزه کتاب سال استان آذربایجان غربی، کتاب برگزیده سال انتخاب شد).
- پرواز با بالهای شکسته - (عشق در سایۀ علمدارانِ پرچم سیاه)- رُمان- ترجمه.
- صدسالگی یک فریاد، کراپت خاچو- زندگینامه (هنرمند فقید ارمنی کراپت خاچو که 95 سال به زبان کُردی آواز خواند).
- فریاد نِی- رمان – ترجمه.
- ایران خانم فریادی از ارومیه- تألیف و تحقیق زندگینامه.
- کتابی دیگر در دست ترجمه است.
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
