مقدمه
روز یکشنبه 24 اردیبهشت انتخاباتی سرنوشت ساز در ترکیه برگزار می شود انتخاباتی که به یک تعبیر مهمترین انتخابات جهان در سال 2023 است و به تعبیری دیگر مهمترین انتخابات تاریخ ترکیه طی صد سال گذشته است. در همین زمینه انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا روز شنبه 16 اردیبهشت در محل خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار کرد. این نشست دارای 10 سخنران بود که هریک کوشیدند از زاویه متفاوتی اهمیت این روابط و نیز پیامدهای آن را بررسی کنند. در این بین بررسی روابط ترکیه و اقلیم کردستان عراق و چشم انداز این روابط در صورت انتخاب هریک از دو کاندیدای اصلی، محور سخنرانی دکتر «صالح ملاعمر عیسی» استاد علوم سیاسی و مدیرگروه علوم سیاسی دانشگاه صلاح الدین اربیل و مشاور سیاست خارجی رهبر این منطقه فدرالی در عراق بود. مشروح متن این سخنرانی در ادامه خواهد آمد:
روابط تاریخی اربیل - آنکارا
بطور کلی کشور ترکیه برای اقلیم کردستان عراق دارای اهمیت زیادی است، پس بر همین اساس انتخابات و سرنوشت سیاسی این کشور نیز دارای اهمیت زیادی برای اقلیم کردستان است.
- اهمیت ترکیه برای اقلیم کردستان از منظرهای مختلفی فابل توجه و ملاحظه است:
- از نظر جغرافیایی و ژئوپلتیک
از نظر جغرافیایی دو طرف بنا به جبر جغرافیایی همسایه هستند و طبیعی است که به نفع آنهاست که روابط خوبی با یکدیگر داشته باشند. علاوه بر این ترکیه یک دروازه بسیار مهم برای اقلیم کردستان عراق به شمار می رود که از طریق این دروازه می تواند با کشورهای اروپایی و حتی دیگر کشورهای جهان دسترسی داشته باشد. بطور متقابل اقلیم کردستان هم دروازه بسیار مهمی برای ترکیه به شمار می رود چون از طریق این مرز می تواند علاوه بر بازار اقلیم کردستان بر بازار عراق و حتی برخی کشورهای عربی دسترسی داشته باشد.
- از نظر سیاسی - امنیتی
بطور مستمر روابط دو طرف در حال پیشرفت است از نظر امنیتی اگر به روابط دو طرف نگاه کنیم، هرچند در اوایل نوعی تنش در روابط آنها وجود داشت اما به مرور زمان و بخصوص با ابتکار آقای نیچیروان بارزانی ،رهبر کنونی اقلیم کردستان، از سطح تنش بین طرفین کاسته شد آقای بارزانی این نگرش را دارد که اقلیم کردستان به هیچ عنوان نبایست تبدیل به منطقه ای تهدید آمیز برای امنیت ترکیه و جمهوری اسلامی ایران شود و معتقدند که کشورهای منطقه با همکاری اقلیم کردستان می توانند با همفکری و همکاری باعث تامین امنیت متقابل و نیز منطقه ای شوند و این امر به نفع همه این بازیگران و حتی بازیگران منطقه ای و حتی فرامنطقه ای است. در همین زمینه می توان به اوج این همکاری های امنیتی برای مبارزه با تهدیدات داعش اشاره کرد. همانطور که مستحضر هستید ظهور داعش در سوریه و بلافاصله در عراق تبدیل به یک تهدید امنیتی بزرگ نه فقط برای عراق و سوریه و اقلیم کردستان شد بلکه به تهدیدی بزرگ برای کشورهای مختلف منطقه و جامعه جهانی تبدیل شد.
این نگرش رئیس اقلیم کردستان باعث شد تغییر و تحولاتی در سیاست خارجی و بخصوص امنیتی ترکیه نسبت به اقلیم کردستان شکل بگیرد این نوع نگاه باعث تغییر نگرش آقای رجب طیب اردوغان که قدرتمندترین فرد ترکیه در 21 سال اخیر بوده است، شد این امر باعث پایه ریزی یک نوع روابط جدید در روابط طرفین شد به عبارت دیگر مهندسی تغییر فاز تنش زا به همکاری میان آنکارا و اربیل دو نفر هستند: نیچیروان بارزانی و رجب طیب اردوغان. دو نفری که فهم مشترک و نزدیک آنها از مسائل باعث شد بسیاری از تهدیدها به فرصت های تازه تبدیل شوند.
- نظر اقتصادی
از نظر اقتصادی، روابط بین ترکیه و اقلیم کردستان عراق به سال 1991 بر می گردد در زمانی که عراق تحت تحریم های سازمان ملل قرار گرفته بود، رژیم بعث هم با خارج کردن ساختار اداری اش از اقلیم کردستان نوعی تحریم و فشار بر این منطقه وارد کرده بود و باعث شده بود وضعیت اقتصادی اقلیم کردستان خیلی بد شود، اما اقلیم کردستان از طریق مرز «ابراهیم خلیل» در این سال توانست روابط خوب اقتصادی برقرار کند و از همان مرز حتی با کشورهای دیگر جهان روابط بازرگانی و اقتصادی برقرار کند، امری که باعث کاهش مشکلات و بهبود وضعیت اقتصادی و درآمدی اقلیم کردستان بصورت تدریجی و حتی روزانه شد. به نحوی که در فاصله کوتاهی موقعیت و جایگاه اقلیم کردستان از بقیه عراق تحت حاکمیت رژیم بعث بهتر و شکوفاتر شد.
از سال 2003 با سقوط رژیم بعث یک فضای مناسب و تازه و گسترده ای میان طرفین ایجاد شد، به نحوی که شرکت های اقتصادی و تا حدی صنعتی ترکیه با شمار زیاد وارد این منطقه شدند و سرمایه گذاری های مالی و فنی زیادی در اربیل و سلیمانیه و دهوک انجام دادند. باعث شد تا روابط اقتصادی طرفین روز به روز مستحکم تر و قوی تر شود. به نحوی که در سال 2021 حجم تبادل بازرگانی بین دو طرف به 11 میلیارد دلار افزایش پیدا کرد و در سال 2022 به 12 میلیارد دلار افزایش پیدا کند روندی که پیش بینی می شود در سال 2023 هم همچنان افزایش پیدا کند.
در همین رابطه لازم به ذکر است که در بخش مواد غذایی بیش از 48 درصد اقلیم کردستان از ترکیه تامین می شود و وارد کردستان می شود امری که اهمیت این منطقه را بصورت مستمر برای ترکیه افزایش داده است تامین این مواد از ترکیه هم برای اقلیم کردستان هم دارای اهمیت بسیاری است.
- از نظر فرهنگی
ترکیه در اقلیم کردستان مدارس و دانشگاه های مختلف و متعددی را ایجاد کرده است و حتی بورس های تحصیلی متعددی را در اختیار دانشجویان اقلیم کردستان قرار داده تا بتوانند به ترکیه رفته و در آنجا تحصیل کنند موضوعی که باعث گسترش روابط فرهنگی، علمی و اجتماعی بین دو طرف شده است.
- تاثیر نتیجه انتخابات انتخابات ترکیه بر روابط اربیل -آنکارا
در این بخش سوال اصلی این است که نتیجه انتخابات ترکیه چه تاثیری بر روابط بین ترکیه و اقلیم کردستان خواهد گذاشت؟ با توجه به نظرسنجی های صورت گرفته در این روزها، برخی احتمال می دهند همچنان اردوغان در قدرت باقی بماند و برخی دیگر معتقدند شانس پیروزی کمال قلیچ دار اوغلو بیش از رهبر حزب عدالت و توسعه است. برخی هم فکر می کنند انتخابات به دور دوم کشیده شود. اما چیزی که ما شاهد هستیم از دو حالت خارج نیست! یا رجب طیب اردوغان در قدرت ابقا و دوباره انتخاب می شود و یا کمال قلیچ دار اوغلو رئیس جمهور جدید ترکیه می شود. حال بیاییم دو احتمال مذکور را بررسی کنیم
- اگر اردوغان پیروز شود
اگر اردوغان مجددا پیروز شود شاهد استمرار و تثبیت و گسترش روابط بین ترکیه و اقلیم کردستان خواهیم بود
- اگر قلیچدار اوغلو پیروز شود
اما اگر کمال قلیچ دار اوغلو رئیس جمهور ترکیه شود با توجه به مسائل و نکاتی که در شعارهای انتخاباتی اش می دهد احتمال وقوع تغییر و تحولاتی در مسائل کلان ترکیه در سیاست داخلی و خارجی و بخصوص در روابط با آمریکا، اروپا، ناتو، روسیه و دیگر کشورهای قدرتمند بدهد. اما آیا این تغییر و تحولات نسبت به اقلیم کردستان هم خواهد داشت؟
اگر شعارهای انتخاباتی قلیچ دار اوغلو و اهدافی را که اعلام کرده است بطور دقیق بررسی کنیم، هیچ شعار و یا نقدی علیه اردوغان در رابطه با اقلیم کردستان عراق نداشته است و به نوعی در این رابطه سکوت کرده است، برداشت ما این هست این سکوت و عدم واکنش، حاکی از رضایت او از روابط موجود میان آنکارا با اربیل است و حتی اگر یک نوع افکار و برنامه های جدیدی داشته باشد به نظر من این مساله تاثیر زیادی بر روابط دو طرف نخواهد گذاشت چون سنگ بنای این روابط بر اساس منافع و نگاه های مشترک نهاده شده است و این منافع متقابل هم به نفع ترکیه با هر دولتی و رئیس جمهوری در این کشور است که آنها را ادامه دهد، بحران اقتصادی فعلی ترکیه باعث می شود که قلیچدار اوغلو ریسکی برای تغییر و بهم زدن روابط دو طرف نمی کند.
علاوه بر این طی دو دهه اخیر شرکت های ترکیه ای سرمایه گذاری کلانی در اقلیم کردستان کرده اند و این سرمایه گذاری ها بر اساس اینکه چه کسی رئیس جمهور ترکیه می شود صورت نگرفته است و همانطور که می دانید این سرمایه گذاری ها هم به نحوی نیست که با یک آئین نامه و دستورالعمل برچیده شود و به ترکیه و یا جای دیگری منتقل شود، چون این موضوع حرکت و روندی استراتژیک است. بطور کلی فکر نمی کنم چنانچه کمال قلیچ دار اوغلو پیروز شود نسبت به تغییر روند ارتباطاتش با اقلیم کردستان حرکت کند بلکه همچنان آهنگ این روابط به مانند گذشته رو به جلو خواهد بود.
همچنین آن چیزی که در رابطه مسائل کُردها در داخل ترکیه بین دو کاندیدا مطرح می شود را ما یک مساله داخلی می دانیم که مربوط به این کشور است و ما هیچ دخالت و دیدگاهی در این رابطه نداشته و نخواهیم داشت.
جمع بندی
در جمع بندی این سخنرانی باید مجددا تاکید کنم روابط بین ترکیه و اقلیم کردستان عراق در هر دو صورت رو به گسترش خواهد بود و آمدن و نیامدن آقای اردوغان و یا جانشینی آقای قلیچدار اوغلو تاثیری در این روند و وضعیت نسبتا مستحکم بین طرفین نخواهد داشت.
نویسنده: دکتر صالح ملاعمر عیسی – استاد روابط بین الملل، مدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه صلاح الدین و مشاور سیاست خارجی رهبر اقلیم کردستان عراق
