فراتاب: آيا جشنها و آئينهاي نوروزي كه داراي انديشهها و آرمانهاي انساني و يزداني است و پس از گسترش اسلام جزو معدود آداب و رسومي بود كه پابرجا ماند، توانايي آن را دارد كه ملل و اقوام گوناگوني را كه بدان باور داشته و همهساله آن را پاس داشته و برپا ميدارند، بهم نزديك سازد؟ اين وظيفه را كدام كشور يا ملتي ميتواند به انجام رساند؟ جشنهاي سال نو مسيحي صبغه ديني و مذهبي دارد ولي همه پيروان مسيحيت چه آنهايي كه اعتقاد مذهبي و ديني ندارند و بدان پايبند نيستند و چه مومنان و پيروان راستين حضرت عيسي مسيح (ع)، آن را گرامي ميدارند. آيا نوروز ميتواند چنين نقشي را ايفا كند؟ اگر سال نو مسيحي كه در نيمه زمستان نيمكره شمالي و در سرماي طاقت فرسا ميتواند ميليونها انسان را به يك حس و باور مشترك رهنمون سازد، آيا نوروزي كه در آغاز بهار طبيعت همين نيمكره برگزار ميشود و خنده طبيعت دل هر موجود زندهاي را به طپش وا ميدارد، ميتواند ملل و اقوام مسلمان را از هر مذهب اسلامي از سني و شيعه به هم نزديك سازد؟
با نگرش به بزرگي و اهميت نوروز و نقش فرهنگي گسترده آن كه در بين ملل مختلف شرق گرامي داشته ميشود، آيا ميتوان از آن به عنوان يك عامل فرهنگي - سياسي براي اعمال ديپلماسي فرهنگي در راستاي همگراييهاي منطقهاي بهره گرفت؟ در غرب نمونههاي زيادي از آئينها از جمله كارناوالهاي مذهبي و فستيوالهايي كه با اهداف نزديكي فرهنگها برپا ميشود در راستاي ديپلماسي فرهنگي بكار گرفته ميشود. براي نمونه ميتوان از جشن كريسمس و جشن ژانويه در سال نو مسيحي ياد كرد. در سراسر جهان مسيحيت اين جشنها و آئينها گرامي داشته ميشود. با وجودي كه جهان مسيحيت شامل يك دين و مذاهب گوناگون است، ولي كشورها، ملل، تمدنها و فرهنگهاي گوناگوني را در سراسر گيتي در بر ميگيرد. آيا نوروز كه يك آيين است و سابقه تمدني آن ديرپاتر از مسيحيت است ميتواند چنين نقشي را ايفا كند؟
قلمرو فرهنگی نوروز
نوروز آييني است كهن و ماندگار با تاريخي شكوهمند كه در گسترة جغرافيايي جهان آریایی از غرب چين تا آناتولي، از شبه قاره هند و افغانستان در شرق تا بينالنهرين در غرب و از سينكيانگ و آسياي مركزي در شمال شرق تا دامنههاي شمالي قفقاز بزرگ در شمال و آسياي صغير در شمال غربي را شامل ميشود كه دورتا دور ايران زمين را به عنوان خاستگاه تمدن ايراني در بر ميگيرد. اين آيين كهن و ارزشمند با جشنها و مراسم معنوي و مادي علاوه بر ايرانزمين در همه جمهوريهاي آسياي مركزي و استان سينكيانگ در غرب چين با شكوه تمام برگزار ميشود. تركمنها، ازبكها، قرهقالپاقها، قزاقها و قرقيزها، آذريها، تركهاي شمال قفقاز از جمله تركهاي دربند در داغستان، افغانها، پشتونها، بلوچهاي پاكستان و بلوچها و تاجيكهاي آسياي مركزي، كُردهاي تركيه، عراق و سوريه و تاتها و تالشهاي قفقاز و تركهاي آناتولي همه در باور به اين آيين شكوهمند و در برگزاري آن با هم سهيماند و از مراسم «مير نوروزي» در قزاقستان تا كردستان عراق، تا سبز كردن گندم در تمامي اين گسترة عظيم تا پختن سمنو در جايجاي اين قلمرو در پيشباز به نوروز باستاني و عيد نوزايي طبيعت و دگرگوني جان و تن و نبات و جماد به هم ميپيوندند و تازه ميگردند. اين ويژگيهاي رحماني و الهي و فرهنگي و خدايي، راز ماندگاري اين سنت از پيش از اسلام تا همين امروز و سالها و دههها و سدههاي آينده است كه آيينها، سنتها، باورها و جشنهاي آن سرشار از معنويت و نوع دوستي و شكران نعمات الهي و دوستي و مهرباني و احترام به هم نوع و زدودن كدورتها و پاك و تازه گردانيدن دلها و الهي شدن قلبهاست. بيجهت نيست كه سازمان فرهنگي و هنري سازمان ملل متحد (يونسكو) اين جشن را به عنوان ميراث مشترك به ثبت رسانده است. اين ميراث بشري شكوهنمد زنده است و زنده خواهد ماند.
نوروز از معدود آئينهايي است كه در آن رابطة انسان و طبيعت و پاسداري از محيطزيست متجلي ميشود. آئينهاي نوروزي آن چنان در دل مردم نشاط ميآفريند كه از گذشته دور تا كنون نه تنها از بين نرفته بلكه بر شكوه آن افزوده شده است. كمتر آئيني را ميتوان يافت كه ضمن برخورداري از جنبههاي مردمي توانسته باشد بر روح و جان مردم ريشه دواند. آئيني است توحيدي كه هم ويژگيهاي مردمي و انساني در آن وجود دارد و هم آئين ديني و مذهبي پنداشته ميشود. اين آئينها كه از دورة باستان وارد قلمرو امپراتوري ايران شد، پس از اسلام نيز به حيات روحاني خود ادامه داد. دين اسلام هر آنچه روشها، باورها و آيينهايي كه مخالف با انديشههاي اسلامي بود، در قلمرو خود منسوخ كرد. ولي نوروز با تمام قدرت خود ماندگار شد. راز اين ماندگاري چيزي نبود جز ويژگيهاي آئيني آن كه مظاهر شرك و بتپرستي در آن نبود. هر چند سرزمين ايران سرزمين بتپرستي نبود. اينجا سرزمين توحيدي بود.
آئين نوروزي سپاسگزاري بهدرگاه يزدان بپاس نعماتي است كه در اختيار انسان گذاشته شده است. با نگاهي به آئينهاي نوروز از جمله چهارشنبه آخر سال، سفره هفتسين، مراسم تحويل سال، ديد و بازديدهاي نوروزي، اهداي عيديانه، و مراسم سيزده بدر، همه به نحوي با روابط انسان و طبيعت و روابط بين انسانهاست.
در مراسم نوروز سبزكردن گندم در يك بشقاب جزو سنت معمول است كه در تمام كشورهايي كه در حوزه نوروز قرار دارند بدون هيچ گونه تفاوتي انجام ميگيرد. سبزي گندم نشانه احترام به طبيعت و رستني است. از طرفي گوياي اين واقعيت است كه براي پاسداري از نعمات الهي بايد آن را عزيز داشت. در آئين زرتشت آمده است كه «هر كس كه گندم ميكارد راستي ميافشاند» زحماتي كه دهقان براي روياندن گندم ميكشد عبادت شمرده ميشود.
نوروز عامل ديپلماسي فرهنگي
اكنون كه بيش از سه دهه از فروپاشي اتحاد شوروي ميگذرد، ج.ا.ايران در زمينة مسائل سياسي و اقتصادي در قفقاز و آسياي مركزي كه از گذشتههاي دور در حوزة فرهنگی ايراني قرار داشتهاند، در كنار بازیگران قدرتمند منطقهاي و فرامنطقهاي در دستیابی به آرمانها و اهداف اعلامي خود، حتی با وجود زمينه مشتركات عميق تاريخي و فرهنگي ايران با اين حوزه، نتوانسته است در قبال زمان و هزينههاي صرف شده، موفقيت چشمگيري بدست آورد. علت اين عدم كاميابيهاي عرصههاي مختلف فرهنگ و دانش و سياست و اقتصاد را ميتوان در گام نخست در عدم شناخت اين حوزههاي پيراموني تمدن ايراني جستجو كرد. اما از آنجايي كه فرهنگ و تمدن ايراني در اين عرصهها از استواري و پايداري بر خوردار است، ميتوان با تكيه بر عناصر فرهنگي و آئينها و مراسمي كه به نحوي بر شالودة فرهنگ ايراني استوار است، نسبت به تقويت حضور اقتصادي و فرهنگي ايران در اين گستره اقدام كرد.
عيد نوروز نیز میتواند به عنوان عنصر وحدت بخش فرهنگی برای نزدیکی و همگرایی کشورهای منطقه مورد بهرهبرداری قرار گیرد. نوروز دارای ويژگيهاي فرهنگي و انسانی والایی است، راز ماندگاري اين سنت از پيش از اسلام تا همين امروز و سالها و دههها و سدههاي آينده است كه آيينها، سنتها، باورها و جشنهاي آن سرشار از معنويت و نوعدوستي و مهرباني و احترام به هم نوع و زدودن كدورتها و پاك و تازه گردانيدن دلها و الهي شدن قلبهاست. بيجهت نيست كه سازمان ملل متحد با پيشنهاد ايران در پي كوشش براي جهاني كردن اين ميراث مشترك بشري بوده است.
نقش کُردها در آَشنایی غربیها با نوروز
در سالهای اخیر بویژه بعد از تحولات خاورمیانه و دشواریهایی که برای اقوام کُرد در عراق و ترکیه و سوریه پیش آمد و آنها ناگزیر به مهاجرت به اروپا و کشورهای دیگر شدند، برای پاسداری از هویت کُردی خود و سنن فرهنگی ایرانی از لباس و خوراک و آداب و رسوم و بویژه مراسم نوروز را در غربت بر پا داشتند. این کوششها موجب شناخت بیشتر غربیها از نوروز شد.
نوروز در سالهاي اخير توجه بسياري از محققان در سراسر حوزه فرهنگ ايرانی را به خود معطوف كرده است. اين توجه از يك سو از نقشي كه نوروز در سياست ملتسازی و استقلال يافتن كشورهاي تاجيكستان، آذربايجان و كشورهاي آسياي ميانه و تعارضات قومي در افغانستان دارد نشأت ميگيرد و از سوي ديگر ناشي از جهانيشدن و اهميت يافتن آيينهاي قومي در فرايندهاي جهاني از جمله مهاجرت اقوام ايراني به غرب است
جهاني شدن نوروز
پس از سالها انتظار و ارائه درخواست ثبت جهاني نوروز به سازمان علمي و فرهنگي سازمان ملل متحد (يونسکو) سرانجام هشتم مهر ماه 1388 مهمترين جشن باستاني آریاییها به ثبت جهاني رسيد. درخواست ثبت نوروز به عنوان ميراث غيرملموس جهاني تقاضاي مشترک کشورهاي ايران، هند، جمهوري آذربايجان، ازبکستان، قزاقستان، پاکستان و ترکيه بود. در همین راستا به ابتکار ج.ا.ايران اولين جشن جهاني نوروز در ایام نوروز 1389 در تهران برگزار شد. جلال طالبانى، رییسجمهور عراق، امامعلى رحمان، رییسجمهور تاجیکستان، حامد کرزاى، رییسجمهور افغانستان و قربانقلى بردىمحمداف، رییسجمهور ترکمنستان حضور پیدا کردند.
هرچند نوروز جشن ملي مردم آريايي محسوب ميشود، ولي در طول تاريخ تجليل اين جشن در ميان مردم ترکزبان منطقه آسياي مرکزي، يعني ازبکها، قرقيزها، قزاقها و ترکمنها نيز رايج بوده است. از جمله کشورهايي که در ثبت جهاني نوروز همکاري کردهاند ازبکستان است که جمعيت زيادي از اين کشور از جمله در سمرقند و بخارا به زبان فارسي صحبت ميکنند و داراي پيوندهاي قوي و مشترک فرهنگي با کشورهاي منطقه از جمله ايران هستند. به اعتقاد پژوهشگران، قلمرويی که هم اکنون مردم آسياي مرکزي در آن به سر ميبرند، در گذشته مکان اصلي سکونت مردم آريايي بوده و اين امر موجب گسترش چشمگير سنتها و آيينهاي نوروزي در ميان مردم اين منطقه شده است.
در آن سوي آسياي مرکزي و قفقاز يعني در کشورهاي ترکيه و عراق و سوریه هم کُردهاي اين سه کشور نيز نوروز را جشن بزرگ خود ميدانند و آن را گرامي ميدارند. هم اکنون بزرگداشت نوروز در کشورهاي آسياي مرکزي و جمهوري آذربايجان در سطح دولتي صورت ميگيرد و فرارسيدن آن با تعطيلي عمومي همراه است.
در سالهاي اخير برگزاري نوروز جنبه جهانيتري به خود گرفته و برخي از شهرهاي اروپايي نيز آن را به رسميت شناختهاند اما در جالب توجهترين آنها سفره هفتسين در کاخ سفيد و پيام نوروزي رئيس جمهوري امريکا است که چند سالي است نوروز را به طور رسمي شادباش ميگويد و از برگزاري آن در آمريکا که به تنوع فرهنگي اين کشور کمک ميکند، مباهات ميکند.
سخن پايانی
با توجه برآنچه گذشت، معلوم میشود که نوروز میتواند به عنوان عنصر اساسی ديپلماسی فرهنگی در ديپلماسی عمومی بکار گرفته شود.
توانمنديهاي نهفته در جوهره نوروز براي جلب همكاري در چارچوب ديپلماسي فرهنگي براي ايران به عنوان خاستگاه نوروز بيش از همه و بيشتر از گذشته فراهم است. برگزاري نشستها و همايشهاي مربوط به فرهنگ نوروز ميتواند در بهرهگيري از نوروز براي نزديكتر كردن ملل منطقه و همگرايي ملل و اقوام حوزه نوروز ياري رسان باشد. برگزاري جشنوارههاي نوروزي و اشاعه فرهنگ نوروز از طريق تهيه فيلمهاي مستند تلويزيوني و نمايش آن از شبكههاي ماهوارهاي، به ويژه آداب و رسوم و آئينهاي زيباي آن در بين نواحي مختلف ايران و در ميان اقوام ايراني از جمله فارسزبانان، آذريها، بلوچها، كُردها، تركمنها، لُرها، گيلكها، مازنيها و طبريها، خوزيها و ديگر اقوام ايراني جاذبههاي بسياري براي نشان دادن همبستگي بين اقوام ايراني و الگوي قابل تعميم و توسعه آن به ملل منطقه دارد. اكنون كه سازمانهاي فرهنگي و رسانهاي دولتي و خصوصي ايران توانايي پرداختن بدان را دارا هستند و به كمك وزارت امور خارجه و نهادهاي مرتبط با مسائل فرهنگي بايد در راستاي ديپلماسي فرهنگي و با توجه به استعدادهاي ملل و اقوام حوزه نوروز گام بردارند و از اين عنصر فرهنگي، آئيني و مذهبي و ديني براي گسترش دوستي ايرانیان با ملل منطقه در همگرايي بهره گيرند. ملل منطقه اكنون بيش از هر زمان ديگري به وحدت و همگرايي فرهنگي نياز دارند و براي دوري از دايره جنگ سردي ديگر، ميخواهند با يكديگر در ارتباط باشند و از فرصتهاي همگرايي بهرهمند شوند.
از اهميت نوروز علاوه بر عامل همگرايي بين ملتها و فرهنگها به نوعي ميتوان آن را به عنوان عاملي براي وحدت منطقهاي و افزايش ارتباطات فرهنگي و در عين حال جلوگيري كننده از دشمنيها دانست.
در اين زمينه انجام کارهاي زير پيشنهاد ميشود:
- تاسيس سازماني مردم نهاد به نام «سازمان فرهنگي نوروز» مرکب از فعالان فرهنگي کشورهاي نوروز و ثبت بينالمللي آن
- ترغيب کشورهاي حوزه براي توليد فيلمهاي تلويزيوني درباره نوروز و مبادله اين فيلمها براي نمايش در تلويزيونهاي کشورهاي عضو
- برقراري تورهاي گردشگري ارزان قيمت
- تسهيل در صدور رواديد
- سياستگزاري براي برگزاري جشنهاي مشترک و دورهاي در کشورهاي حوزه
- انتشار تمبرهاي مشترک يادبود نوروز
- برگزاري همايشهاي مشترک فرهنگي در اين زمينه
- گنجاندن مفاهيم و آداب نوروز در کشورهاي نوروز در کتابهاي درسي کشورهاي حوزه
- تاسيس پايگاه اطلاعرساني نوروز به زبانهاي مختلف از سوي مردم و سازمانهاي مردم نهاد و تشويق ملتها به مبادله اطلاعات نوروزي
این مطلب در شماره دوم فصلنامه «فراتاب کُردی» منتشر شده است
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است