فراتاب: پس از سرنگونی صدام حسین در عراق، شیعیان با فرصتی تاریخی در حیات سیاسی خویش روبرو شدند. آنان به حاکمیت حزب بعث و اقلیت سنی بر شیعیان خاتمه دادند. به‌گونه‌ای که تشکیل دولت ملی در این کشور توسط جریان حزب‌الدعوه، فصل جدیدی از تاریخ سیاسی و مردمی شیعیان عراق محسوب می‌شود. در این زمان کشورهای عربی که از قدرت گرفتن شیعیان در عراق و ائتلاف آنان با ایران وحشت کرده بودند، شروع به تحرکاتی علیه دولت و نیروهای جدید نظامی آن کردند. آثار این واهمه را می‌توان در کاربرد مفهوم هلال شیعی مشاهده نمود. این اصطلاح توسط رهبران دنیای عرب و تحلیل گران غربی اشاعه یافت و ایران را به ایجاد بلوکی از کشورها و گروه‌های شیعی در برابر اهل سنت متهم نمود. آثار این رویکرد در ائتلاف بقایای حکومت بعثی و گروه‌های وابسته به القاعده در عراق نمایان شد. گروه داعش در سال 2006 و پس از گردهم‌آیی گروه‌های مسلح وابسته به القاعده شکل گرفت. این گروه حاکمیت مرکزی دولت عراق را نشانه گرفت و در ابتدا با توجه به سکونت اهل سنت در مناطقی مانند الانبار، دیالی و بغداد آنجا را پایگاه فعالیت‌هایش قرار داد. چنین پایگاهی تا پیش‌ازاین در افغانستان و در زمان حکومت گروه طالبان ایجاد شده بود. پس از حمله آمریکا به عراق این کشور به پایگاه جدید فعالیت‌های آموزشی، نظامی و لجستیکی گروه‌های افراطی تبدیل شد. داعش نیز از میان این گروه‌ها سر برآورد. تا مدت‌ها مرکز فعالیت‌های این گروه‌ها در استان‌های غربی عراق بوده است. با روی کار آمدن ابوبکرالبغدادی دامنه عملیات و حملات این گروه شدت گرفت و همزمان با آغاز بحران در سوریه، عناصر آن در سوریه نیز فعال شدند. تصرف موصل نقطه عطفی در قدرت‌یابی این گروه بود. کنترل موصل به دلیل جمعیت چندمیلیونی، موقعیت راهبردی و داشتن ذخایر نفت موجب اهمیت و قدرت فزاینده دولت داعش شد.
تصرف این شهر نمونه‌ای از اجرای تاکتیک جنگی داعش مبنی بر قهر و استیلا است که به سه مرحله تقسیم می‌شود، مرحله اول صدمه یا ترور است؛ مرحله بعدی خلأ است که وقتی در حال جنگ با دولت وقت است، خلأ حکومتی ایجاد می‌شود و وحشت حاکم می‌گردد و بعدازآن نیز مرحله تمکین نامیده می‌شود. واقعیت آن است که ستون نظامی گروه داعش در این مرحله از طریق خاک سوریه وارد عراق شد و بدون هیچ‌گونه مقاومت یا درگیری از سوی نظامیان و مسئولین منطقه، موصل و مناطق پیرامونی آن را ظرف چند ساعت به تصرف درآورد. یکی از دلایلی که موجب تسلیم موصل در مدتی کوتاه توسط داعش شد، بهره‌گیری از راهبرد وحشت‌آفرینی در میان مخالفان است. این گروه هنگامی‌که شهر یا روستایی را به تصرف درمی‌آورد، دست به اقدامات فجیع و غیرانسانی می‌زد و سپس تصاویر آن را در شبکه‌های اجتماعی و اینترنتی پخش می‌کرد. همین امر نیز موجب واهمه مردم و ارتش عراق از این گروه شد. پس‌ازاین سقوط، احتمال تجزیه عراق به مناطق شیعه‌مذهب، سنی‌نشین و کردزبان مطرح شد؛ اما با هوشیاری مرجعیت دینی در عراق به رهبری آیت‌الله سیستانی و اعلام جهاد با این گروه، عراق و دولت مرکزی آن از خطر نابودی نجات یافتند. پس از آن داعش به‌تناوب موفقیت‌ها و شکست‌هایی در عراق و سوریه داشته است.
اما همچنان مواضع مستحکمی را در شهرهای موصل، رمادی و رقه در اختیار دارد. با گسترش قلمرو داعش در کشورهای عراق و سوریه و اقدامات توسعه‌طلبانه آن در کشورهایی چون یمن و لیبی، زنگ خطر این جریان برای دولت‌های خاورمیانه و غربی به صدا درآمد. ابتدا ائتلاف غرب به رهبری آمریکا و همراهی کشورهایی مانند ترکیه که در ابتدا جزء حامیان داعش بودند، به بمباران مقطعی و بی‌ثمر مواضع آن پرداختند. در مراحل بعدی با مشارکت کشورهایی همچون ایران و روسیه در ائتلاف ضدتروریسم، مبارزه با این گروه مؤثرتر شد.
عملیات تروریستی داعش در خاک کشورهای فرانسه، ترکیه و بلژیک نشانگر اوج رویکردهای تهاجمی این گروه است؛ زیرا هیچ‌گونه مرز بین‌المللی را به رسمیت نمی‌شناسد. با توجه به اقدامات و فعالیت‌های داعش در مناطق تحت کنترلش نکاتی پایانی تحلیل چنین خواهند بود: 1- این گروه اساس فعالیت‌هایش را بر تبلیغ اسلام سلفی و بازگشت به عصر خلفای راشدین قرار داده است و مواضع تندی را علیه شیعیان اتخاذ می‌کند. بنابراین تمایل برخی جوانان و گروه‌های اسلام‌گرای منطقه به این گروه از عوامل قدرت آن است. 2- گسترش طلبی ارضی و عدم به رسمیت شناختن مرزهای بین‌المللی، حاکمیت تمامی کشورهای منطقه را تهدید می‌کند. 3- کشورهایی چون عربستان، قطر و ترکیه حامیان منطقه‌ای این گروه می‌باشند و برخی از علمای این کشورها علناً از این جریان حمایت می‌کنند. این موضوع سطح تنش‌ها را میان محور مقاومت به رهبری ایران و کشورهای سنی مذهب به سطح تحمل‌ناپذیری افزایش می‌بخشد. 4- با توجه به مذاکرات صلح در سوریه و جلوگیری از مشارکت گروه‌های تروریستی در هیئت‌های معارضین حکومت اسد، تمامی طرف‌های درگیر در بحران سوریه بر تروریستی بودن و اجتناب از مذاکره با این گروه اتفاق‌نظر دارند و می‌توان گفت موضع کشورهای منطقه‌ای و جامعه جهانی در برابر داعش به هم نزدیک شده است.
هادی طلوعی (دانشجوی دکترای علوم سیاسی و پژوهشگر مسائل خاورمیانه)
