کد خبر: 5917
تاریخ انتشار: 28 اسفند 1395 - 11:23
آزاد ولدبیگی
آیا آب دارای چە درجەای از اهمیت امنیتی است، کە باید در چهارچوب موضوعات امنیت ملی یا امنیت جهانی بدان نگریستە شود؟

 فراتاب – گروه اقتصادی: آب مایە حیات و عامل اساسی زندگی بر روی کرە زمین است، کە بدون آن زندگی مقدور و ممکن نیست. در امثال و حکم اقوام و ملتهای ساکن خاورمیانە آمدە است: "آب و آبادانی". این مثل بدین معناست، هر کجا کە آب باشد، آبادانی و زندگی شکل خواهد گرفت. زندگی بدون نفت ممکن است، اما بدون آب نە تنها ممکن نیست، بل محال است. نخستین تمدنهای بشری از جملە، آشور، بابل و مصر و غیرە در ساحل رودخانەها شکل گرفتەاند. بهمین دلیل، بشر از آغاز در تلاش بودە تا بر منابع آبی دست یافتە و آن را تحت سیطرە خود بگیرد.

قریب بە (٧١%) مساحت کرە زمین را آب تشکیل می دهد، (٩٧.٥%) این مقدار را آب شور دریاها و (٢.٥%) آن را آبهای شیرین تشکیل می دهند. از مجموع کل آبهای شیرین موجود در جهان، (٠٣%) را آب رودخانەها و (٣٠،٨%) را آبهای زیرزمینی و (٦٨،٩%) را یخبندانها و برف موجود در کوهها تشکیل می دهند. محدودیت منابع آبی بر روی کرە زمین، مصرف روزافزون و بعضا بدون برنامە آب و عدم مدیریت مناسب آب در برخی از کشورهای جهان، سبب شدە است کە بحران آب بیش از پیش شدت یابد. بحران آب از یک سوی می تواند  مایە تنش و جنگ در بین کشورهای جهان شدە و، از سوی دیگر می تواند موجبات آشتی و همکاری در بین کشورهای جهان را فراهم نماید. این بحران، درعین حال کە پیچیدە می نماید، در همان حال می تواند آسان بە نظر آید. بدین معنا، اگر برای حل مشکلات آبی، قوانین و مقررات بین المللی رعایت شود، حل مشکلات آسان خواهد بود، اما اگر از دیدگاهی تنگ نظرانە و بدون مراعات قوانین و مقررات موجود با آن برخورد شود، حل مشکلات سخت و غیرممکن خواهد شد.

 آب و امنیت جهانی

در آغاز گرەزدن کلمات آب و امنیت بهم دیگر، نوعی از ترس و نگرانی را در اذهان خوانندگان تداعی می کند، و این سئوال را بە پیش می کشد، کە چە ارتباطی میان آب و امنیت وجود دارد؟ آیا آب دارای چە درجەای از اهمیت امنیتی است، کە باید در چهارچوب موضوعات امنیت ملی یا امنیت جهانی بدان نگریستە شود؟ کاربرد کلمە آب با کلمە امنیت این تفکر را القا می کند کە آب در معرض تهدید و خطر جدی قرار گرفتە و بهمین دلیل است کە کشورها، هالەای امنیتی بە دور آن تنیدە و سعی در حفظ و حمایت آن دارند.

در واقع تهدیدات آبی کم نیستند و روزبروز نیز در حال افزایش می باشند. این تهدیدها را می توان بە دو دستە داخلی و خارجی تقسیم نمود. تهدیدات داخلی بیشتر اداری، اقتصادی و فرهنگیست، مثل سوء مدیریت منابع آبی، نبود برنامە و استراتیژی واضح و علمی در استعمال منابع آبی و نبود فرهنگ استفادە از منابع آبی از سوی شهروندان. تهدیدات خارجی هم بیشتر در زمینە منابع آبی مشترک در آبراههای بین المللی رخ می نماید.

دانشمند مصری احمد کمال ابوالمجد می گوید: "امنیت نظامی برای هر کشوری در خارج از چهارچوب امنیت اقتصادی تحقق نمی یابد و محتوای امنیت اقتصادی هم امنیت غذاییست و هستە امنیت غدایی را امنیت آب تشکیل می دهد." اگر بە فحوای این کلام دقت نماییم، آنگاە بر ما عیان خواهد شد کە چرا در جهان امروز، آب را با مسائل امنیتی گرە زدەاند و هالەای امنیتی بر گرد آن تنیدەاند. تحقیقات و اطلاعات مهم در زمینە آب در اغلب کشورهای جهان، در چهارچوب تحقیقات استراتژیک و محرمانە طبقەبندی شدە و دسترسی بە آن برای همگان میسر نیست.

 آب ابزار تنش یا عامل صلح

همانگونە کە گفتە شد، از قدیم بشر و حتی دولتها، آب را عاملی بحران زا و تنش زا قلمداد نمودەاند، اما در مقابل این دیدگاە کلاسیک و غالب در ادبیات سیاسی مربوط بە آب، دیدگاە دیگری نیز وجود دارد، کە آب را عامل صلح  می داند، از این روی در این زمینە دو دیدگاە کاملا متضاد وجود دارند کە در ذیل بە آن اشارە می شود:

١) دیدگاە رئالیستی در زمینە مشکلات آبی: دیدگاە رئالیستی بە وجود رابطە مثبت و مستقیم در بین کمبود منابع آبی و ایجاد تنش و کشمکش اعتقاد دارد. طرفداران این دیدگاە، از جملە فالکون مارک و ویدزتراند بر این باورند کە در طول تاریخ جهان، دسترسی بە منابع آبی عامل ظهور کشمکشهای سیاسی و نظامی بودە است. فالکون مارک، مسائل مربوط بە آب شیرین را کانون کشمکشهای بین المللی حال و آیندە می داند و آن را عامل ظهور تنش ارزیابی می کند. بر اساس این دیدگاە، آب عامل برخی از جنگها نیز بودە است، من جملە جنگ سال ١٩٧٦ اعراب و اسرائیل و جنگ هشت سالە ایران و عراق کە رقابت بر سر رودخانە شط العرب یکی از عوامل آغازگر آن بودە است.

٢) دیدگاە مسالمت آمیز در زمینە مشکلات آبی: بر اساس این دیدگاە، لزوما مسائل و مشکلات مربوط بە آب بە جنگ و زدوخورد منجر نخواهند شد. در واقع خیلی از این مشکلات از طریق بحث و گفتوگو قابل حل می باشند، برای مثال مصر و سودان کە در منابع آبی رودخانە نیل مشترک می باشند، دهها سالست کە با گفتوگو و از طرق مسالمت آمیز با هم بە توافق رسیدە و، تمامی مشکلات خود را بدین وسیلە حل نمودەاند. همچنین موریتانی و سنگال سالهاست کە از طرق مسالمت آمیز در زمینە استفادە از رودخانە سنگال با هم بە توافق رسیدەاند. در اروپا نیز توافق کشورهای حوزە دانوب در زمینە استفادە از این رودخانە، نمونە بارزی از راە حلهای مسالمت آمیز برای حل مشکلات آبی در جهان است.

این موضوع بیشتر از سوی کسانی چون جوزف دلاپنا، آرون الهانس و دانیل دودونی مورد بحث و گفتوگو قرار گرفتە است. دلاپنا می گوید: اهمیت آب باعث می شود همکاری بیشتر در این زمینە پدید آید. او همچنین بر این باور است کە همچون گذشتە، نیاز مشترک برای مدیریت این منبع کمیاب، باعث می شود بجای بروز اختلاف و کشمکش، نوعی از اتحاد منطقەای در بین کشورها در این زمینە پدید آید.

دودونی ضمن بە زیر سئوال بردن نظریە جنگ بر سر منابع آبی می گوید، توسعە هر چە بیشتر منابع آبی صلح جهانی را تقویت می کند. استفادە از منابع آبی بە تأسیسات گرانبهایی نیاز دارد و این باعث می شود، وابستگی  و منافع متقابل در بین کشورهای جهان بوجود بیاید کە این مسألە بخودی خود احتمال وقوع جنگ را بشدت کاهش می دهد.

پیمان و معاهدات حقوقی می توانند از مهمترین عوامل کاهش تنش در زمینە مشکلات آبی باشند. این معاهدات در هر دو زمینە منطقەای و جهانی قابل تحقق اند. مثلا نبود معاهدات آبی در بین چین و هندوستان باعث ظهور تنش در روابط فیمابین شدە است، اما در هلند وجود معاهدات آبی تنش را بە حد صفر رسانیدە است. تاکنون ٢٨٦ معاهدە گوناگون در بین کشورهای جهان در زمینە مسائل و مشکلات آبی بامضاء رسیدە است، کە آخرین آن معاهدە استفادە از آبراههای بین المللی در زمینە غیر کشتیرانی سال ١٩٩٧ سازمان ملل می باشد.

 

نتیجە

با توجە بە اهمیت آب در زندگی روزمرە بشر و تأثیرات آن در زمینە صنعتی، کشاورزی و توسعە اقتصادی جوامع بشری و کمبود منابع آبی در جهان، چنین بنظر می آید کە این مشکلات زمینەساز نوعی از تنش و کشمکش در بین کشورهای جهان باشند. تیئوریسینها در این زمینە دو تئوری را مطرح نمودەاند، تئوری نخست مشکلات آبی را عامل جنگ و تنش در بین کشورهای جهان می داند، اما تئوری دوم مشکلات آبی را زمینەساز نوعی از تعاون و همکاری بیشتر در بین کشورهای جهان می داند و راە حل مسالمت آمیز را برای حل این مشکلات پیشنهاد می کند. هرچند در ادبیات تئوریک مسائل مربوط بە آب، تئوری رئالیستی بیشتر غالب می نماید، اما در واقع عملی تئوری مسالمت آمیز بیشتر مورد توجە کشورها بودە و بدان عمل می شود و ارادە جامعە بین المللی نیز بیشتر بر حول این محور شکل گرفتە است، کە آخرین نمونە آن معاهدە استفادە از آبراههای بین المللی در زمینە غیر کشتیرانی سال ١٩٩٧ می باشد کە از تاریخ ١٧/٨/٢٠١٤ قابل اجراست.

 

 

آزاد ولدبیگی کارشناس ارشد حقوق عمومی و عضو شورای نویسندگان فراتاب

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
آخرین اخبار