فراتاب – گروه اجتماعی: از دید صاحبنظران حوزه آموزش عالی، ارزیابی کیفیت به معنای داوری آگاهانه عملکرد دانشگاهها براساس معیارهای مشخص و از پیش تعیین شده، امری لازم و ضروری به منظور بازنگری در برنامه ها و روشهای پیشین برای بهبود و ارتقاء ارزشها و رسالتهای واحدهای آموزش عالی است.

رتبه بندی دانشگاهها در واقع خروجی یک ارزیابی بیرونی است. اگرچه ارزیابی درونی یا همان خود ارزیابی ، مقدم بر ارزیابی بیرونی می باشد، اما در کشور ما چند سالی است که رتبه بندی دانشگاهها، بدون توجه به نتایج ارزیابی درونی و یا تاکیدی بر انجام آن توسط خود گروههای آموزشی و دانشگاهها پیش از مرحله ارزیابی بیرونی، درحال اجراست.

در سایر کشورهای جهان و به روشهای متعدد و با شاخصهای گوناگون هرساله رتبه بندی دانشگاهها انجام شده و نتایج آن منتشر می گردد. این نتایج به منظور اطلاع دانشجویان برای انتخاب محل تحصیل بهتر و معتبرتر بسیار حائز اهمیت است.

مشهورترین رتبه بندی دانشگاههای جهان، رتبه بندی شانگهای است، که توسط کشور چین و البته در بعد جهانی انجام می شود. علاوه بر آن رتبه بندی های دیگری مانند: US News، SwesUp،QS  و ... هر ساله رتبه بندی دانشگاههای جهان را اعلام می نمایند. اگرچه شاخص های هریک از آنها متاثر از سیاست های آموزش عالی آن کشورها، متفاوت است، اما جالب توجه آنکه تقریبا لیست 100 تای اول هریک از آنها حدودا مشابه می باشد. همچنین شاخص پژوهش، شامل انتشار مقالات و میزان ارجاعات به آنها مهمترین شاخص ارزیابی در بیشتر این رتبه بندی ها است.

اما آنچه ما ایرانی ها را با این رتبه بندیها غریبه ساخته، تعداد کم دانشگاه های مشمول آنها  تا حدود 1000 دانشگاه و قرار نگرفتن بخش عمده ای دانشگاه های ایران، بجز موارد انگشت شمار در این لیست ها است.

در این میان و با فراگیرتر شدن اطلاعات علمی در شبکه جهانی وب، رتبه بندی های جدید و تنها براساس اطلاعات علمی، ارجاعات و بازدیدهای روی وب این دانشگاهها تحت عنوان وبومتریک شهرت یافتند. این نوع رتبه بندی های صرفا براساس اطلاعات اینترنتی و وب سایت دانشگاه ها عمل می نمایند، همین امر، یعنی ساده و در دسترس بودن اطلاعات لازم در وبومتریک باعث شده است که نزدیک به 20000 دانشگاه و کالج در جهان حداقل سالی دوبار در فهرست رتبه بندی وبومتریک قرار بگیرند. در این میان به نوعی تقریبا همه دانشگاه های ایرانی نیز در وبومتریک رتبه بندی می شوند. به همین دلیل شهرت رتبه بندی وبومتریک با وجود نقایص بی مشار آن در ایران بیش از بقیه نظام های رتبه بندی جهانی است.

خلاء یک نظام ارزیابی و نهایتا رتبه بندی دانشگاه ها در کشور ما در دهه اخیر بسیار مشهود بود. البته در این مورد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی پیشرو بوده و قبل از وزارت علوم و تحقیقات،  اولین رتبه بندی دانشگاههای علوم پزشکی را انجام دادند. پس از آن گروه ارزیابی سازمان سنجش نیز با تکیه بر ارزیابی درونی و سپس ارزیابی برونی، دانشگاههای زیرمجموعه وزارت علوم را رتبه بندی کرد، اگرچه به دلایل حساسیت های بسیار بالا، هیچ گاه نتایج آن را رسما منتشر نکرد و تنها به ارایه نتایج ارزیابی درونی که در آن رتبه بندی وجود ندارد بسنده شد.

در این بین پایگاه استنادی علوم جهان اسلام که با مخفف معادل انگلیسی آن یعنی ISC بیشتر شناخته شده است با کار بررسی استنادات علمی مجلات و مقالات دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی ایران و سپس کشورهای اسلامی شروع به فعالیت نمود. در آغاز رسالت اصلی آن نمایه سازی و گزارش ارجاعات به مقالات مجلات علمی در کشورهای اسلامی، به ویژه ایران، تعریف شد. شاید از آنحایی که با داشتن داده های مقالات و ارجاعات به آنها، بخش عمده ی راه رتبه بندی، طی می شود، رسالت مهم رتبه بندی دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی کشور در سال 1389 و از طرف معاون پژوهشی وزارت علوم و تحقیقات به این موسسه واگذار شد.

آخرین رتبه بندی این موسسه که مربوط به اطلاعات سال تحصیلی 94-1393 است، به تازگی منتشر شده است. این رتبه بندی نشانه هایی از پختگی و رعایت اصول یک رتبه بندی خوب را داراست.

مانند اکثر رتبه بندی های دنیا شاخص پژوهش و تولید علم اصلی ترین شاخص این رتبه بندی است. سایر شاخص های آن آموزش، وجهه بین المللی، تسهیلات و فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی است.

از نقاط قوت این رتبه بندی می توان به شفاف بودن شاخص ها و ارایه توضیحات کامل در خصوص روش این رتبه بندی اشاره نمود.  از جمله نقاط قوت دیگر آن انجام رتبه بندی در گروههای همگن است. یعنی دانشگاه های دولتی، آزاد اسلامی، علوم پزشکی و مراکز تحقیقاتی به صورت جداگانه مقایسه و رتبه بندی شده اند. باید پذیرفت که به طور کلی ساختار داشگاههای کشور ما و حتی اهداف و رسالتهای آنها بسیار متفاوت از همدیگر است. اگر چه پیشنهاد می گردد در رتبه بندی های آتی، مراکز دانشگاه پیام نور، علمی کاربردی، فنی و حرفه ای، فرهنگیان و غیرانتفاعی نیز در دسته های جداگانه ارزیابی و رتبه بندی شوند.

پدیده بسیار حائز اهمیت سنوات اخیر، یعنی افزایش ظرفیت دانشگاه ها از سویی و کاهش جمعیت متقاضیان ورود به دانشگاهها از سوی دیگر، رقابت در جذب دانشجو در بین دانشگاه ها را ایجاد نموده است. همین امر باعث شده، دانشگاه ها به افزایش کیفیت و تسهیلات دانشگاهی بیش از پیش بیاندیشند و همواره در تبلیغات رسمی و یا غیررسمی، خود را با دانشگاه های همتراز مقایسه نمایند. همین امر حساسیت اینگونه رتبه بندی ها را افزایش داده است.

اما بخش بسیار مهمتر در یک نظام ارزیابی، ایجاد فرهنگ پذیرش نتایج ارزیابی است. باید بدانیم که ارزیابی خود را در آینه دیدن است. پس اگر تصویر ارائه شده، دلخواه ما نیست، بهتر است تلاش کنیم در ارزیابی های آتی شرایط و نهایتا رتبه ی بهتری داشته باشیم، نه اینکه آینه را شکسته و نظام ارزیابی را زیر سوال ببریم.

دکتر عادل فاطمی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی سنندج

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است