نزاع های آبی آتش افروز در خاورمیانه و شمال آفریقا | فراتاب
کد خبر: 5064
تاریخ انتشار: 2 دی 1395 - 09:01
مریم درّی
اختلاف بر سر منابع آب به طور فزاینده ای تبدیل به مسئله ی امنیت منطقه ای و بین المللی شده است. تا کنون هیچ گونه تلاش جدی برای مقابله با بحران قریب الوقوع آب صورت نگرفته است. در زمینه ی بحران آب می توان به چند نمونه از جنجالی ترین درگیری ها در منطقه ی خاور

فراتاب - گروه بین الملل: اختلاف بر سر منابع آب به طور فزاینده ای تبدیل به مسئله ی  امنیت منطقه ای و بین المللی شده است. تا کنون هیچ گونه تلاش جدی برای مقابله با بحران قریب الوقوع آب صورت نگرفته است. در زمینه ی بحران آب می توان به چند نمونه از جنجالی ترین درگیری ها در منطقه ی خاورمیانه و شمال آفریقا اشاره کرد، رود نیل در مصر، رود اردن و همچنین رودهای دجله و فرات. رود نیل از اوگاندا، اتیوپی می گذرد و از طریق سودان وارد مصر می شود. نیل در مرکز اختلاف آبی میان این چهار کشور قرار خواهد گرفت. رود اردن از لحاظ ژئوپلتیکی به عنوان مرز میان مناطق اشغالی توسط اسرائیل و کرانه ی باختری محسوب می شود. درگیری میان اعراب و اسرائیل منجر به افزایش تنش میان فلسطین، اردن و اسرائیل بر سر منابع آبی رود اردن خواهد شد. رودخانه های دجله و فرات، که از ترکیه سرچشمه گرفته و به سوریه و عراق سرازیر می شوند. سوریه به فرات وابستگی دارد و عراق به هر دو رودخانه. هر دو با کمبود آب مواجه هستند چرا که ترکیه سهم بیشتری از آب بالای رودخانه را بر می دارد. از اواسط دهه ی 1960 ترکیه چند سد عظیم بر روی فرات ساخته است. این سدها جریان آب به سوی سوریه و عراق را کاهش و مصرف آب در ترکیه را افزایش داده است. از نظر سوریه و عراق، ادعای ترکیه مبنی بر حاکمیت ارضی مطلق بر دو رودخانه نقض قوانین بین المللی است. بر این رودها مدیریت ضعیف و سیاست های قدیمی حاکم هستند و درگیری کشورها بر سر این رودها، برای امنیت منطقه تهدید خواهد بود.  

به طور کلی سه دسته جنگ بر سر آب وجود دارد:

  1. جنگ بر سر دسترسی به آب؛ 2. جنگ بر سر تقسیم آب؛ و 3. جنگ بر سر استفاده از آب به عنوان سلاح جنگی.
  2. جنگ بر سر دسترسی به آب : معمولا درگیری های دسترسی به آب بر سر حوزه ی اصلی آب یا یک رودخانه است. این درگیری ها، اگر ابعاد فرامرزی داشته باشند تشدید پیدا می کنند. در این مورد می توان از اروندرود نام برد، دسترسی به این آبراه مدت طولانی مورد اختلاف ایران و عراق بوده است. برای عراق دسترسی به اروند رود به عنوان راهی برای دسترسی به خلیج فارس است. برای ایران که خط ساحلی طولانی با خلیج فارس دارد، مسئله متفاوت است، ایران شهرهایی با تاسیسات نفتی در مجاورت این رود داشته و به این رودخانه برای حمل و نقل نیاز دارد. عراق در دهه ی 1970 دسترسی منحصر به فردی به اروند رود داشت. در سال 1975، شاه ایران و صدام حسین قرارداد الجزایر را امضا کردند که متعهد به استفاده ی مشترک از اروند رود شدند و قرار شد در امتداد خط تالوگ رودخانه را تقسیم نمایند. در سال 1980 نیروهای عراقی با عبور از اروندرود وارد خوزستان شده و به ایران حمله کردند. صدام قصد داشت از بی نظمی پس از انقلاب در تهران استفاده کرده، رژیم را شکست دهد، که البته اشتباه فکر می کرد. موضوع اروندرود تنها یکی از دلایل دشمنی عراق با ایران بود، ولی صدام از آن به عنوان بهانه ی اولیه برای شروع جنگ نام برد. اروندرود تنها دستاویزی برای حمله به ایران بود و نه دلیل اصلی. در طول جنگ، اروندرود قابل کشتیرانی نبود، پس از جنگ نیز این رود دوباره به صورت اشتراکی مورد استفاده قرار گرفت. بنابراین در مورد جنگ ایران و عراق می توان چنین گفت، بخشی از این جنگ بر سر دسترسی به آبراه حیاتی اروندرود بود، البته می توان از آب به عنوان عامل کمکی جنگ و یا بهانه هم نام برد. اما باید گفت آب بیشتر بهانه بود. البته این جنگ، فرامرزی و بین المللی هم محسوب می شد.
  3. جنگ بر سر تقسیم آب: در این زمینه می توان به مسئله ی وادی بردی اشاره کرد، که در میان دمشق و مرز سوریه با لبنان قرار گرفته است. آب از چشمه ای که رودخانه ی وادی بردی را تغدیه می کرد، منحرف و در اواسط دهه ی 1990 رودخانه خشک شد. بنابراین جای تعجب نیست هنگامی که ناآرامی های 2011 در جنوب سوریه آغاز شد، مردم وادی بردی به معترضان پیوستند تا نارضایتی خود را این گونه اعلام نمایند. خواسته های اصلی ایشان از دولت از این قرار بود: بازگرداندن آب رودخانه؛ دسترسی به آب آشامیدنی سالم؛ و دادن غرامت عادلانه به خاطر زمین های کشاورزی که در دهه های 70 و 80 مصادره شده بودند. وضعیت نامناسب مردم محلی وادی بردی نتیجه ی مستقیم سیاست های دولت بود، از جمله می توان از تخصیص تبعیض آمیز آب توسط دولت مستبد و مصادره ی زمین های کشاورزی بدون پرداخت خسارت نام برد. پس از آن مذاکره کنندگان دولت با نمایندگان این منطقه دیدار کردند و وعده هایی دادند که هیچ کدام عملی نشد. اعتراضات ادامه یافت و سپس نیروهای امنیتی دولت، مردم را سرکوب کردند. در نتیجه شورش فعالی در هماهنگی با آنچه در سراسر سوریه جریان داشت، شکل گرفت. اما در مورد وادی بردی، اعتراضات به خصوص در مورد انحراف آب، فقدان آب آشامیدنی مناسب و مصادره ی زمین های کشاورزی بود. بنابراین تخصیص تبعیض آمیز آب، عامل مهم آغاز اعتراضات در این بخش از سوریه بود.
  4. جنگ بر سر استفاده از آب به عنوان سلاح جنگی: تهدید باز کردن مسیر آبی که پشت سد جمع شده بر روی یک شهر می تواند بسیار خطرناک باشد. سد موصل یک دارایی استراتژیک است و از ژوئن 2014 که داعش برخی قسمت های عراق از جمله موصل را تصرف کرد، سد موصل را در اختیار خود گرفت. خطر اینکه سد باز شود و و موصل را در خود غرق کند، به نوبه ی خود می تواند آب را به سلاحی جنگی تبدیل نماید.

منابع آبی در خاورمیانه وشمال آفریقا برای بسیاری از کشورها کمیاب هستند. این کمبود آب حتی در آینده بیشتر هم خواهد شد. کشورهای درگیر در نزاع های آبی دو انتخاب دارند. اول این که بر سر منابع آبی موجود رقابت کنند بدون آن که به فکر ایجاد منابع آبی جدیدتر باشند. در نتیجه نزاع های بیشتری در خواهد گرفت و حتی منجر به جنگ های طولانی خواهد شد. دوم، در استفاده از منابع موجود همکاری کردهه و به دنبال توسعه ی منابع آبی جدید باشند. این راه منجر به پیدا کردن راه حلی برای مشکلات آبی در آینده خواهد شد. تقسیم عادلانه ی منابع آبی در ابتدای کار، می تواند انگیزه ای برای همکاری این کشورها با یکدیگر باشد. در صورت عدم پیشرفت به سوی راه حل های جامع سیاسی و دیپلماتیک، جنگ بر سر آب اجتناب ناپذیر خواهد بود. جنگ ها آبی با توجه به منافع ژئوپلتیکی قدرت های خارجی در خاورمیانه و شمال آفریقا، آن ها را نیز وارد جنگ های منطقه ای خواهد کرد.

 

مریم درّی, کارشناس ارشد روابط بین الملل

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
آخرین اخبار