فراتاب- گروه بین الملل: شاید این سئوال گاهی ذهن ما را به خود مشغول کند که چگونه در دوران گذار به دموکراسی در عصر مدرنیته مذهب به عنوان یک عنصر معنوی مورد اعتقاد تبدیل به متغییری پررنگ و تعیین کننده در دسته بندی میان دولت های خاورمیانه می شود؟ آیا تفاوت بین روحانیون شیعه و سنی ناشی از اختلافات مذهبی و عقیدتی است یا از هویت گروهی وسیاسی آنان در منطقه می باشد؟
مسئله شیعه و سنی در منطقه، بیشتر به هویت گروهی بر می گردد همانطور که ژان گاتمن از اندیشمندان جغرافیای سیاسی عنصر اصلی برای موجودیت یک کشور را مشخصاً ناشی از عوامل فرهنگی و هویتی می داند که زیربنای "علت وجودی" و "هویت ملی-سرزمینی" آن کشور را تشکیل می دهد. دین به عنوان یک عنصر هویت ساز بر شیوه زندگی فرهنگی – اجتماعی و گرایش ها و دیدگاه های سیاسی مردم خاورمیانه اثر گذار است و یکی از نقش های اصلی را در کانون اختلافات و در گیری ها این منطقه ایفا می کند.هر چند مرز و جبهه آن همیشه بین کشورها تعریف نمی شود ولی اکثر جنگ هایی که میان دولت های این منطقه رخ داده است سابقه ای از اختلافات مذهبی در درون خود دارد که به تدریج شکل خصمانه به خود گرفته و آسیب های ادراکی یا سوء تفاهم ها نیز در گیری ها را بدتر از آنی کرده که بود. البته نباید نقش تصمیم گیران دولت ها را از نظر دور داشت که با تاکید بر برتری نظام اعتقادی خود به دیگرطرف های رقیب به صورت نیابتی وارد جنگ شده یا به جنگ نزدیک شده اند و مرزهای مختلفی از رقابت بین شیعه و سنی را در منطقه ایجاد کرده اند. رقابت اصلی بین ایران شیعه و عربستان سعودی است که از سال 1979زمان انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق بین 1980 -1988 و بهار عربی 2011 تاکنون دو رقیب جدی در کسب حوزه نفوذ در خاورمیانه بویژه منطقه خلیج فارس هستند که درون کشورهایی چون عراق، سوریه، یمن، بحرین ولبنان کشیده شده است از این رو می توان رقابت ایران وعربستان را از لحاظ استراتژیک بیشتر موقعیتی (positional) دانست به این معنا که موقعیت قدرت در این رقابت اهمیت دارد. در اینجا دو طرف رقابت به لحاظ سطح قدرت نزدیک به هم هستند اما بر سر توسعه نفوذ و ارتقاء موقعیت قدرت با یکدیگر رقابت می کنند. در چنین موقعیتی رقبا برسر سهم نسبی از نفوذ و اعمال قدرت بر دیگران در چهارچوب یک سیستم یا زیر سیستم رقابت دارند. کسب پرستیژ یکی از اهداف عمده چنین رقابتی به حساب می آید.رقابت های موقعیتی احتمال کمتری برای تشدید تا سطح جنگ دارند؛ اما اگر تشدید شدند، نزاع گستره بیشتری پیدا می کند و زمینه مناسبتری برای دخالت و شراکت دولت های دیگر فراهم می گردد.بنابراین، جنگ های موقعیتی میل بیشتری به چند جانبه شدن دارند. دولت های طرف سوم با توجه به تاثیر پذیری موقعیت خود از نتیجه جنگ موضع گیری می کنند. دولتی که در پی تبدیل شدن به قدرت هژمونیک منطقه ای یا جهانی است طبیعتاً موقعیت برخی دولت های دیگر را تهدید می کند. از اینرو آنها در چنین جنگی دخالت می کنند تا اوضاع را به نفع خود جهت دهند.
موضع عربستان درمقابل خیزش های اسلامی-عربی منطقه حاکی از این است که دولت سنی ریاض خواهان حفظ وضع موجود به نفع سنی هاست و از سوی دیگر قدرت گیری تشیع و جمهوری اسلامی ایران بویژه بعد از سقوط صدام حسین باعث شده سیاستمداران جمهوری اسلامی خود را مدافع و رهبر بلامنازع شیعیان بدانند و برخلاف عربستان خواهان تغییرات انقلابی در سراسر خاورمیانه و خلیج فارس باشندرقابت این دو کشور ویژگی بارز منطقه شده که حتی گستره جغرافیائی آن نیز بسیار فراتر از منطقه رفته به طوری که رقبای سیستم بین الملل آمریکا و روسیه از فرصت ایجاد شده بهره برداری کردند و هرکدام در این زیر سیستم منطقه ای در همراهی با این دو رقیب به رقابت پرداخته اند. روسیه در کنار ایران در منطقه دارای منافع مشترکی هستند و همکاری بی سابقه ای در مسائل امنیتی منطقه دارند و می خواهند در مقابل گسترش انحصاری غرب بویژه آمریکا در منطقه بایستند. و در برابر آن آمریکا و عربستان است. آمریکا به دنبال حفظ امنیت اسرائیل، تضعیف جایگاه استراتژیک ایران و حزب الله و حمایت و تقویت نقش عربستان است. در کودتای ارتش مصر علیه مرسی آمریکا طرف عربستان سعودی را گرفت. سعودی باعث شد تا آمریکا در مصر تغییر موضع دهد و استراتژی خود مبنی بر همکاری با اخوان المسلمین مصر را به اتحاد مجدد با ارتش مصر علیه اخوان المسلمین تغییر دهد. در بحرین نیز در عکس العمل نسبت به سرکوب مدام تظاهرات شیعیان توسط حکومت نسبت به این خشونت و سرکوبی، آمریکا سکوت می کند.
موضع عربستان درمقابل خیزش های اسلامی-عربی منطقه حاکی از این است که دولت سنی ریاض خواهان حفظ وضع موجود به نفع سنی هاست و از سوی دیگر قدرت گیری تشیع و جمهوری اسلامی ایران بویژه بعد از سقوط صدام حسین باعث شده سیاستمداران جمهوری اسلامی خود را مدافع و رهبر بلامنازع شیعیان بدانند و برخلاف عربستان خواهان تغییرات انقلابی در سراسر خاورمیانه و خلیج فارس باشند و به همین دلیل این ادعا ازسوی سنی ها مطرح می شود که آثار استراتژیک بهار عربی در منطقه فرصتی برای ایران فراهم کرده است که به نفع خود بهره برداری می کند. آنها معتقدند قدرتمند شدن اکثریت شیعه و خیزش گسترده شیعی موازنه فرقه ای در خاورمیانه را برای سالها برهم خواهد زد و این مهم ترین تهدید است. و توازن قوا به نفع ایران خواهد شد. برخی تحلیل گران هم مساله اصلی را دولت های شکننده در عراق، افغانستان و لبنان می دانند که ایران در آنها نفوذ و مداخله می کند. یکی از نگرانی های اصلی عربستان سعودی شیوه های نفوذ ایران در عراق از طریق سازمان های شبه نظامی شیعی و اقدامات دولت عراق در مناطق عرب سنی است واین طور فرض گرفته اند که بین تحولات سوریه، یمن ، بحرین و استان شرقی عربستان اتصال وجود دارد. در همین راستا نقش حزب الله در سوریه تهدید به جهاد معرفی می شود. در وضع حاضر سوریه،یمن، عراق، لبنان و جمهوری اسلامی از نظر سنی ها هدف شیعی هستند سعودی ها شیعه را جدای از ایران نمی دانند. از این پس درگیری غالب نه مبارزه فلسطین و اسرائیل، بلکه تهدید رودررویی ایران و سعودی است. از همین روعلت (ریشه ای) اصلی نا آرامی در منطقه را ایران می دانند. بعد از اوج گرفتن تحولات سوریه برخی از جریانات سنی طرفدار ایران نیز تغییر موضع داده اند. مثلاً قرضاوی در برابر علمای عربستان سعودی گفت که حمایت او از حزب ا...اشتباه بوده و علمای سعودی پختگی بیشتری در این زمینه دارند. خارج شدن رهبری حماس از سوریه نیز در همین راستا تحلیل می شود. محکومیت حزب االله توسط اتحادیه عرب به دلیل مداخله در سوریه نیز نکته قابل توجهی است.
ایران در مقابل مدعی است تغییر ماهیت و تبدیل شکل خیزش های مردمی منطقه به جنگ شیعه و سنی از مشخصه های مهم تلاش های بازیگرانی مثل عربستان سعودی و اسرائیل است و باید با خطراتی که از سوی سنی ها برای شیعه و ایران دیده می شود مقابله کند.که یکی از آنها می تواند تجزیه عراق باشد که این بار بیش از هر زمانی جدی است. دیگری تحریک اقلیت سنی نا آرام عراق توسط سنی های داخل سوریه و همچنین، تکفیری هایی که در سوریه به دنبال انشعاب در بین شیعیان هستند که اگر بتوانند فضای عملیاتی کافی در سوریه بدست آورند، به متحدین خود در کشورهایی مثل عراق کمک خواهند کرد و همچنین سرایت جنگ داخلی سوریه به عراق باعث می شود مناطق مستقل سنی عراق نیز به سنی های سوریه کمک کنند. و اگرجنگ سوریه درگیری داخلی عراق را منطقه ای کند وکشورهای سنی منطقه در آن وارد شوند باعث تضعیف محور شیعی می شود. و باید در نظر داشت دست بالای سنی ها در سوریه مساوی با افول موقعیت برتر حزب ا... لبنان است. واین نشان می دهد ایران بحران سوریه را از دریچه ارتباط آن با لبنان و عراق می بیند و خواهان حفظ تمامیت ارضی آن و جلوگیری از به قدرت رسیدن تروریست هاست. و آن چه که در عراق دیده می شود هرچند به جنگ داخلی، فرقه گرائی، بیرون راندن داعش و حتی جنگ نیابتی بین ایران و عربستان تفسیر شود. ولی این درگیری در داخل جهان اسلام می تواند جنبه جهانی به خود بگیرد و تجزیه عراق مقدمه ای برای جهانی شدن منازعه شیعه و سنی گردد. و مقابله منطقه ای عربستان با ایران در سوریه و عراق خاتمه پیدا نمی کند و با گذشت زمان هر روز مسائل جدیدتری به اختلافات دو قدرت منطقه ای وارد می شود و روند حل و فصل اختلافات مشکل تر خواهد شد. سیر حوادث با تشدید بدبینی و بی اعتمادی سران دولت ها همراه می شود آنها با این تصور که طرف مقابل حسن نیت ندارد بعضاً به تشدد اقدامات خصمانه نسبت به هم تمایل پیدا می کنند.
معصومه فاریابی (کارشناس ارشد روابط بین الملل)
باز نشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
