فراتاب: با پیروزی انقلاب ۵۷، فضای سیاسی ایران برای نخستین‌بار شاهد تنوع گسترده احزاب شد. اما این دوره کوتاه بود؛ رقابت‌های ایدئولوژیک، درگیری‌های مسلحانه و تغییر مسیر نظام تازه‌تأسیس، بسیاری از احزاب را یکی پس از دیگری از صحنه خارج کرد و ایران به‌تدریج به سوی محدودیت فعالیت‌های حزبی رفت.
در زمستان ۱۳۵۷، تهران در هیاهوی تغییر غوطه‌ور بود. خیابان‌ها پر از شعارهای گروه‌های مختلف بود؛ هر کدام پرچم و ایدئولوژی خود را داشتند و به امید فردایی متفاوت در تظاهرات و نشست‌های سیاسی شرکت می‌کردند. برای نخستین بار پس از دهه‌ها، فضای سیاسی ایران شاهد تکثر واقعی احزاب بود؛ از اسلام‌گرایان تا مارکسیست‌ها، از ملی‌گرایان تا نیروهای چپ مسلح. اما این دوران چندان طولانی نبود. رقابت میان این احزاب، اختلافات ایدئولوژیک و تغییر مسیر نظام تازه‌تأسیس باعث شد که برخی از این گروه‌ها یکی پس از دیگری از صحنه کنار بروند.
ایران در دهه‌های پیش از انقلاب نیز تجربه فعالیت حزبی داشت، اما این تجربه محدود و اغلب تحت کنترل بود. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، حکومت پهلوی بیشتر احزاب را منحل کرد یا تحت نظارت شدید قرار داد. احزاب رسمی مانند حزب ایران نوین و حزب مردم، بیشتر تشریفاتی بودند و احزاب مستقل‌تر، مانند جبهه ملی و حزب توده، یا سرکوب شدند یا به فعالیت زیرزمینی روی آوردند. با فروپاشی نظام سلطنتی،گروه‌هایی که سال‌ها در سایه فعالیت کرده بودند، ناگهان در برابر واقعیتی جدید قرار گرفتند: فضای باز سیاسی که می‌توانست فرصتی برای پیشبرد ایده‌هایشان باشد، اما در عین حال، رقابت تند و حذف تدریجی را نیز به همراه داشت.
احزاب تأثیرگذار پس از انقلاب ۵۷ و سرنوشت آن‌ها
حزب جمهوری اسلامی
خط فکری: اسلام‌گرای ولایی، سال تأسیس: ۱۳۵۷، رهبر حزب: سید محمد حسینی بهشتی، نقش در نظام جدید: این حزب، که توسط روحانیون نزدیک به آیت‌الله خمینی شکل گرفت، به سرعت به قدرت مسلط در کشور تبدیل شد. سرنوشت: در سال ۱۳۶۶، به دلیل اختلافات درون جناحی، منحل شد.
سازمان مجاهدین خلق
خط فکری: اسلام‌گرای چپ‌گرا، سال تأسیس: ۱۳۴۴، رهبر حزب: مسعود رجوی، نقش در نظام جدید: این سازمان در ابتدا تلاش کرد در ساختار جدید جمهوری اسلامی جایگاهی داشته باشد و حتی نامزدهایی برای مجلس معرفی کرد. سرنوشت: درگیری‌های سال ۱۳۶۰و ورود به فاز مسلحانه موجب شد که این سازمان از صحنه سیاسی حذف شده و اعضای آن به خارج از کشور پناه ببرند این حزب در حین جنگ به دشمن متجاوز ایران پیوست و به همکاری با رژیم بعث و صدام حسین پرداخت.
حزب توده ایران
خط فکری: مارکسیست-لنینیست، سال تأسیس: ۱۳۲۰، رهبر حزب: نورالدین کیانوری، نقش در نظام جدید: در سال‌های نخست پس از انقلاب، با اعلام حمایت از جمهوری اسلامی، برخی اعضای حزب در نهادهای دولتی نفوذ پیدا کردند. سرنوشت: در سال ۱۳۶۱، با افشای ارتباطات حزب با شوروی، سرکوب شد و اعضای آن بازداشت شدند.
نهضت آزادی ایران
خط فکری: اسلام‌گرای لیبرال، سال تأسیس: ۱۳۴۰، رهبر حزب: مهدی بازرگان، نقش در نظام جدید: بازرگان نخست‌وزیر دولت موقت شد، اما در پی اختلافات با روحانیون انقلابی، استعفا داد. سرنوشت: در سال‌های بعد، محدودیت‌های اعمال‌شده بر حزب، فعالیت رسمی آن را متوقف کرد.
جبهه ملی ایران
خط فکری: ملی‌گرا، لیبرال دموکرات، سال تأسیس: ۱۳۲۸، رهبر حزب: کریم سنجابی، نقش در نظام جدید: ابتدا در دولت موقت حضور داشت، اما بر سر مسائل کلیدی، از جمله قانون اساسی، با رهبران انقلاب دچار اختلاف شد. سرنوشت: در دهه ۶۰، محدودیت‌های اعمال‌شده مانع از ادامه فعالیت رسمی این حزب شد.
حزب ملت ایران
خط فکری: ملی‌گرا، پان‌ایرانیست، سال تأسیس: ۱۳۲۷، رهبر حزب: داریوش فروهر، نقش در نظام جدید: این حزب که ریشه در جنبش ملی شدن صنعت نفت داشت، پس از انقلاب از جریان‌های ملی‌گرا حمایت کرد. سرنوشت: با افزایش محدودیت‌ها بر احزاب ملی‌گرا و محدودیت مخالفان، این حزب عملاً از صحنه سیاست کنار رفت. در سال ۱۳۷۷، داریوش و پروانه فروهر در قتل‌های زنجیره‌ای جان باختند.
سازمان چریک‌های فدایی خلق (اکثریت و اقلیت)
خط فکری: مارکسیست-لنینیست، سال تأسیس: ۱۳۴۹، رهبران حزب: فرخ نگهدار (اکثریت)، اشرف دهقانی (اقلیت)، نقش در نظام جدید: شاخه اکثریت در ابتدا از جمهوری اسلامی حمایت کرد، اما اقلیت به مبارزه مسلحانه روی آورد. سرنوشت: شاخه اقلیت در درگیری‌های دهه ۶۰ از بین رفت و شاخه اکثریت نیز به‌تدریج حذف شد.
جنبش مسلمانان مبارز
خط فکری: اسلام‌گرای چپ‌گرا، سال تأسیس: ۱۳۵۵، رهبر حزب: حبیب‌الله پیمان، نقش در نظام جدید: این جنبش که ترکیبی از اندیشه‌های اسلامی و سوسیالیستی را دنبال می‌کرد، پس از انقلاب در تلاش بود تا نقش فعال‌تری در سیاست کشور داشته باشد. سرنوشت: به دلیل اختلافات ایدئولوژیک با جمهوری اسلامی و محدود شدن فضای سیاسی، این حزب به‌تدریج از عرصه رسمی حذف شد و بسیاری از اعضای آن به فعالیت‌های فرهنگی و فکری روی آوردند.
حزب دموکرات کردستان ایران
خط فکری: سوسیال دموکرات، خودمختاری‌خواه، سال تأسیس: ۱۳۲۴، رهبر حزب: عبدالرحمان قاسملو، نقش در نظام جدید: این حزب در ابتدا حامی انقلاب و جنبش تحت رهبری امام خمینی بود اما بر سر نحوه مدیریت شهرها و مناطق کُردی با دولت مرکزی دچار اختلاف شد و وارد مذاکرات با جمهوری اسلامی شد. سرنوشت: پس از شکست مذاکرات، تنش‌ها میان این حزب و نیروهای نظامی بالا گرفت و به مدت چند سال به جنگ روی آوردند و فعالیت آن به خارج از کشور منتقل شد.
کومله (سازمان انقلابی زحمتکشان کردستان ایران)
خط فکری: مارکسیست-لنینیست، خودمختاری‌خواه، سال تأسیس: ۱۳۴۸، رهبر حزب: فؤاد مصطفی سلطانی، نقش در نظام جدید: کومله پس از انقلاب، به‌عنوان یکی از مهمترین گروه‌های چپ در کردستان، درگیری‌هایی با نیروهای دولتی داشت. سرنوشت: درگیری‌های مسلحانه میان این حزب و نیروهای نظامی جمهوری اسلامی در دهه ۶۰ باعث شد که کومله از صحنه داخلی ایران خارج شود و فعالیتش را در کردستان عراق ادامه دهد.
حزب جمهوری خلق مسلمان ایران
خط فکری: اسلام‌گرای ملی، مخالف نظریه ولایت‌فقیه، سال تأسیس: ۱۳۵۷، رهبر حزب: سیدکاظم شریعتمداری، نقش در نظام جدید: این حزب، که در قم مستقر بود، از برخی سیاست‌های جمهوری اسلامی انتقاد داشت. سرنوشت: پس از درگیری‌هایی در سال ۱۳۵۸، فعالیت آن محدود و در نهایت متوقف شد.
سازمان پیکار در راه آزادی طبقه کارگر
خط فکری: مارکسیست-لنینیست، سال تأسیس: ۱۳۵۶، رهبر حزب: بدون رهبری واحد، نقش در نظام جدید: سازمانی با ریشه‌های چپ که از ابتدا در تقابل با جمهوری اسلامی قرار داشت. سرنوشت: در دهه ۶۰، با اعمال محدودیت‌های امنیتی، اعضای آن دستگیر یا از کشور خارج شدند.
فضای سیاسی ایران در سال‌های نخست پس از انقلاب، بیش از هر زمان دیگری تنوع داشت، اما این وضعیت دوام چندانی نداشت. برخی احزاب، مانند حزب جمهوری اسلامی، به دلیل نفوذ در ساختار قدرت توانستند بقا داشته باشند، اما بسیاری از گروه‌های دیگر یا به دلیل ورود به مشی مسلحانه، یا به دلیل اختلافات ایدئولوژیک، و یا به علت تغییر در سیاست‌های کلان کشور از عرصه خارج شدند. در نهایت، مسیر سیاسی ایران به سمتی رفت که فعالیت احزاب مستقل محدود شد و تنها جریان‌های مورد تأیید حاکمیت امکان ادامه فعالیت رسمی یافتند و این آغاز عصر جدیدی در تاریخ سیاسی ایران را رقم زد.
نویسنده: امیرحسین شعبانی از اعضای کلاس روزنامه‌نگاری و برندسازی فراتاب – دوره 14.
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
