فراتاب: در سالی که گذشت علی به اتفاق همسرش عاطفه که هردو از نخبگان صنعتی شریفی بودند نیز از ایران رفتند توی فامیل و آشناهایی که می‌شناسم آنها تنها کسانی نبودند که پارسال مهاجرت کردند، هرکدام از آنها سرمایه‌هایی بودند که بالاخره ناچار شدند بروند برآورد سال ۲۰۱۷ بانک جهانی هزینه‌های اقتصادی خروج تحصیل کرده‌های ایرانی را ۵۰ میلیارد دلار در سال نشان می‌دهد. این رقم بیش از دو برابر ارزش صادرات نفت ایران است که در سال ۲۰۱۹ کمتر از ۲۰ میلیارد دلار بوده است.
آذرماه ۱۳۹۶ رشید حیدری مقدم قائم مقام وقت دانشگاه علوم پزشکی همدان در هجدهمین جشنواره پژوهش و فناوری این دانشگاه و در جمع اساتید و پژوهشگران پدیده فرار مغزها از کشور را فاجعه‌بار دانست و گفت: «خروج ۱۸۰ هزار نفر از دانش‌آموختگان کشور در سال ۱۳۹۴ و مهاجرت به کانادا برابر است با مجموع درآمد نفت که فاجعه‌ای برای کشور است.»
به پدیده مهاجرت تحصیل‌کردگان، دانشگاهیان و دانشمندان یک کشور یا جامعه به کشورهای دیگر، اصطلاحا فرار مغزها گفته می‌شود، که معمولاً به دلیل کمبود موقعیت‌های شغلی، نابرابری‌های اجتماعی، درگیری‌های سیاسی و نظامی و خطرات جانی رخ می‌دهد.
ایران از نظر مهاجرت نخبگان در بین کشورهای جهان رتبه بالایی دارد، و درصد قابل توجهی از کل ایرانیان تحصیل‌کرده در مقایسه با دیگر کشورها هم اکنون در کشورهای توسعه یافته زندگی می‌کنند. به لحاظ تاریخی مهاجرت نخبگان ایرانی را می‌توان در سه دوره طبقه بندی نمود که هرکدام نقطه عطفی در تاریخ ایران محسوب می شوند. این سه دوره عبارتند از:
مرحله اول: قبل از وقوع انقلاب اسلامی تا آغاز جنگ تحمیلی
تا قبل از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نخبگان کشور پس از اتمام دوره تحصیلی خود در غرب، به کشور باز می‌گشتند اما با شروع دوره تازه حضور آمریکا در ایران، سیاست‌ها، برنامه‌ها و جریان رشد اقتصادی یکی از سمت گیری‌های خود را متوجه تربیت متخصصان در خارج از مرزهای کشور کرد.
جرقه‌های انقلاب اسلامی که از دهه ۱۳۴۰ آغاز شده بود موجب افزایش تنش‌های سیاسی و ناآرامی‌های دانشجویی در سالهای دهه ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ و نیز ناتوانی دانشگاه‌ها در پذیرش روزافزون دانش آموختگان دبیرستان‌ها شد و خروج نخبگان ایرانی را سرعت بخشید به گونه‌ای که در ۱۰ ساله ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۶ حدود ۷۰۰ هزار نفر از نخبگان علمی و مدیریتی از کشور خارج شده‌اند.
در سال تحصیلی ۵۷_۵۶ نزدیک به ۱۰۰ هزار دانشجوی ایرانی در خارج از کشور مشغول تحصیل بودند که از این تعداد ۳۶ هزار و ۲۲۰ نفرشان در آمریکا و بقیه در دیگر کشورها تحصیل می‌کردند. در آستانه انقلاب بیشتر متخصصان وابسته به رژیم پهلوی شاغل در نهادهای دولتی در گروه سنی بالا اقدام به مهاجرت کردند. هرچند وقوع انقلاب اسلامی منجر به خروج تعداد زیادی از شهروندان شد اما به موازات مهاجرت آنان، بسیاری از نخبگان علمی و سیاسی که در روند انقلاب اسلامی نقش بسیار چشمگیری داشتند به کشور بازگشتند. در سال تحصیلی ۵۹_۵۸ شمار دانشجویان پذیرفته شده در دانشگاه های آمریکا از ۴۵ هزار و ۲۴۰ نفر پذیرفته شده در سال تحصیلی ۵۸_۵۷ به ۵۱ هزار و ۳۱۰ نفر در سال افزایش یافت. در واقع ایران در مقایسه با سایر کشورها بیشترین دانشجو را در آمریکا داشت. تعداد مهاجران از ۴۵ هزار نفر در سال ۱۳۳۵ به ۸۵۲ هزار در سال ۱۳۶۵ رسید.
مرحله دوم: وقوع جنگ تحمیلی
جنگ تحمیلی نیز ضربه دیگری بر چرخه مهاجرت نخبگان زد و بر شتاب آن افزود تا جایی که انگیزه خروج و عدم بازگشت در بین متخصصان را دامن زد. آمارهای ارائه شده از سوی اداره مهاجرت آمریکا نشان می‌دهد که در سالهای ۱۳۷۷_۱۳۵۰ به حدود ۲۵۸۱۹۳ نفر ایرانی اجازه ورود به آمریکا داده شده است.
مرحله سوم: پایان جنگ و پس از آن
در دهه ۱۳۷۰ شاغلان مراکز علمی- پژوهشی کشورهای آمریکا، اروپای غربی و کانادا در برخی از رشته‌ها دو برابر متخصصان داخلی کشور بوده است. برپایه آمارهای سازمان ملل در سال ۱۳۷۱ حدود ۲۴۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالی در آمریکا عضو هیات علمی بوده‌اند. جالب اینکه شمار اعضای تمام وقت هیات علمی در کل مراکز آموزش عالی ایران در سال تحصیلی ۱۳۷۶_۱۳۷۵ نزدیک به ۱۹۰۰ نفر بوده است. علاوه بر نخبگان علمی، نخبگان اقتصادی و مدیریتی نیز بخش قابل توجهی از مهاجرت نخبگان را شامل می‌شوند. بر اساس آمارها در سال ۱۳۷۸ تعداد ۹۰ هزار و در سال ۱۳۷۹ تعداد ۲۲۰ هزار نفر نخبه علمی، مدیریتی و صاحب سرمایه به یکی از کشورهای غربی مهاجرت کرده‌اند. همچنین در سال ۱۳۸۵ حدود ۱۸۲ هزار نفر از متخصصان و مدیران میانی کشور تنها برای مهاجرت به کانادا به سفارت این کشور در تهران مراجعه کرده‌اند.
براساس آمار صندوق بین‌المللی پول تا سال ۲۰۰۹ آمار مهاجرت نخبگان از ایران سالانه بیش از ۱۰۰ هزار نفر بوده است. براساس یک پژوهش موسسه آموزش بین‌المللی آمریکا در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۳) تعداد ۱۰ تا ۱۶ هزار دانشجوی ایرانی در این کشور مشغول به تحصیل بودند؛ اما نکته حائز اهمیت، افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در این کشور، در مقایسه با سال تحصیلی ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ بیش از ۲۵ درصد افزایش یافته است. در سال ۱۳۹۳ تعداد ۱۲۰ هزار نفر دانشجوی ایرانی در خارج از کشور مشغول به تحصیل بوده‌اند.
نویسنده: جمال محمدی از اعضای کلاس روزنامه‌نگاری و برندسازی فراتاب – دوره پانزدهم.
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
