فراتاب – گروه بین الملل: از حوزه های پرمناقشه درخاورمیانه، حوزه دو رود دجله و فرات است که با نگاهی به سد سازی صورت گرفته در چهار دهه اخیر در سوریه، عراق و به ویژه طرح GAP در ترکیه با هدف کنترل آب دجله و فرات افتتاح گردیده اند که خود موجب تولید بحران هایی جدید در حوزه این آبخیز شده است، حال پرسش این است که فعالیت های مهار آب در ترکیه با چه اهدافی صورت می گیرد؟ و می تواند چه اثراتی بر کشورهای منطقه غرب آسیا داشته باشد؟
ترکیه از سال 1977 در قالب پروژه GAP اقدام به سد سازی های متعددی در مسیر دجله و فرات نموده است. گاپ یک پروژه "چند منظوره" است که هدف اساسی و اصلی آن عبارت است از:
- تأمین آب برای آبیاری 7/1 میلیون هکتار زمین
- تولید سالی 27 میلیارد کیلوات ساعت برق آبی
- افزایش درآمد سرانه در منطقه به میزان 209 در صد می باشد.
با توجه به کنترل ترکیه برسر چشمه های دو رود خانه مهم دجله و فرات علاوه بر بهره برداری های ذکرشده این کشور می تواند به عنوان یکی از ابزارهای مهم سیاسی فشار بر عراق و سوریه به منظور رعایت ملاحظات سیاسی و امنیتی خود استفاده نماید.
در سال های اخیر به سبب عدم رعایت ترکیه در اعطای حق السهم سوریه و عراق موجب پدید آمدن شرایط کم آبی در این دو کشور شده است. طبق معاهده سال1980 ترکیه پذیرفت که حداقل دبی 500 متر مکعب بر ثانیه از آب فرات را برای همسایگان خود عراق و سوریه تامین کند که عملا این امر محقق نیافته و در مواردی تا 250 متر مکعب نیز کاهش یافته است، اما با ظهور داعش و سیطره آنان بر بخشی های از عراق و سوریه به تشدید وخامت وضعیت بهره برداری از آب دجله و فرات می افزاید و علاوه بر این داعش نیز پیوسته تلاش کرده است در جنگ علیه دولت عراق از آب به عنوان یک سلاح استفاده کند. تروریست های داعش دریچه های سدی را که آب به رودخانه فرات در غرب عراق می ریزد در زمانی که کنترل آن را در دست داشتند می بستند تا آب این رودخانه کاهش یابد و این ستیزه جویان بتوانند آزادی عمل و تحرک بیشتری برای حمله به نیروهای دولتی در پایین فرات بدست آورند. این تاکتیک باعث خواهد شد استان های جنوبی با خطر کم آبی روبروشوند و از سوی دیگر همزمان دولت ترکیه نیز با کاستن از حق السهم آب عراق، به نوعی رد پایش در این ماجرا دیده می شود. در مجموع سیاست های مهار آب در منطقه تب آلود خاورمیانه دارای آثاری است؛ که می توان به نکات زیر اشاره نمود:
1-تغییر الگوهای زیست طبیعی: موضوع بسیار کلیدی این است که وقتي كه مسير دجله و فرات را در بالادست (طرحGAP) تغيير مي دهيد و اكوسيستم را در پايين دست (خشک شدن تالاب های هورالعظیم و هورالهویزه) با مشكل مواجه مي‌كنيد، بدین معناست که در واقع اقليم را تغيير داده ايد. بخشي از شرايط خشكي و عدم شكل بارش به واسطه اين تغيير اقليم است كه حتي الگوهاي طبيعي را نیزدر منطقه تغيير مي‌دهيد.
2-اضمحلال تمدن بين‌النهرين؛ بین النهرین با مجموعه تالاب های هورالعظیم و هوالهویز -مشترک بین ایران و عراق- یکی از نخستین کانون های تمدن بشری بوده است که در حال حاضر تبدیل به بزرگترین کانون گرد و غبار در منطقه شده است که تنها خط باریکی آب باقی مانده به این مجموعه آبی سرازیر می شود.
3حوزه نفس گیر؛ ترکیه، سوریه و عراق تنها درگیر حوضه آبریز دجله و فرات نیستند بلکه این ایران است که بیشترین اثرات آن را می بیند و ديگر اينکه مساله تنها آب نيست، بلكه نفس كشيدن مردم است و عدم مديريت مناسب موجب شده تا كشور ما دچار تهديدي از نوع نفس كشيدن شود.
4-آب در ازای نفت: اعلام پیام ترکیه بصورت رسمی به کشورهای نفت خیز در اجلاس آب سال 2014 استانبول توسط رجب طیب اردوغان این بود که: شما نفت دارید و ما آب. بدین ترتیب این پیام، دوستی را منتقل نمی کند، زیرا موضوع نفت و آب متفاوتند چرا که آب جریان زندگی است.
5-اجحاف حقوق دیگران: ترکیه کنوانسیون مقابله با بیابانزایی (UNCCD) و بیانیه حقوق جوامع بومی (UNDRIP) را نقض کرده است. در غفلت ایران و ضعف سوریه و عراق در احراز حقوق خویش باید از سازمان ملل متحد و یونسکو درخواست کنند به وضعیت نگران کننده حق ابه جوامع بومی مولد در حوضه آبخیز دجله و فرات رسیدگی کنند و احیای دوباره میان رودان از طریق گشودن دریچه های سدهای آناتولی جنوبی به ویژه سد آتاترک را خواستار شوند.
6-بهره برداری ترکیه از تداوم جنگ: اوضاع سوریه و عراق و کنترل گروه های تروریستی بر بخش هایی از این دو کشور ایجاد فرصتی مطلوب برای ترکیه به وجود آورده در تکمیل نمودن پروژهGAP در کشور خود بپردازد.
7-طلوع تروریسم آبی: گروه داعش از آب برای رسیدن به اهداف استراتژیک و تاکتیکی استفاده می نماید. تاکتیک آبی به عنوان خطرناکترین و بی رحمانه ترین تاکتیک ها در منطقه بین النهرین تداعی گر این مسئله است.
با در نظر گرفتن موارد بالا؛ بحران آب بصورت تمام عیار رخ نشان نداده است اما صدای پای بحران آب شنیده می شود. در این نوشتار کوتاه ملاحظه نمودید که در حوزه دو رودخانه دجله و فرات چندین کشور در مسائل چند وجهی درگیر هستند و لازم به ذکر است که کشور ما نیز در این مسیر آسیب جدّی دیده است بطور مثال وجود ریزه گردها در آسمان نیمه غربی و جنوب غربی. بنابراین مسئولین دیپلماسی کشورمان با رایزنی با کشورهای ذینفع در این حوزه باید سعی نمایند که هزینه های این بحران را کمتر کنند زیرا سهل انگاری در این مسئله خیلی زود دیر می شود.
فراتاب: لازم به ذکر است سدسازی های ترکیه علاوه بر مواجه شدن با اعتراض کشورهای مختلف، باعث اعتراض بخشی از شهروندان خود نیز شده است، سدسازی مذکور عمدتاً در منطقه آبخیز ترکیه که واقع در شرق و جنوب شرق این کشور است که مناطق کردنشین به شمار می رود مناطقی مملو از آثار قابل توجه تاریخی و اکوتوریستی که در سایه گسترش سدسازی های مذکور به زیر آب می روند. تصاویر گزارش زیر گویای این موضوع است:
حیدر کشاورز دانشجوی دکترای روابط بین الملل
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
