فراتاب
بیان رخداد
بعد از گذشت 100 سال از تولد توافق نامه "سایکس-پیکو" که خاورمیانه بعد از جنگ اول جهانی را صورتبندی کرد تحولات سوریه و سپس چند کشور منطقه عملاً زمینه را برای پایان این دوره و ظهور عصر نوین خاورمیانه فراهم کرد. در طول پنج سال گذشته تمامی تلاشها برای پایان دادن به خونریزی های سوریه که به مرکز و قلب بحران خاورمیانه تبدیل شده است، بی نتیجه بوده است، اما این بار وزرای خارجه آمریکا و روسیه در قالب طرح "کری-لاوروف" زمینه را برای آتش بسی موقت در این کشور فراهم کردند؛ پیش بینی میشود در صورت صورت بندی مدلی نوین در مذاکرات برای پایان دادن به بحران سوریه این پروژه در سایر کشورهای منطقه که دارای بحران مشابه با این کشور هستند نیز دوباره تکرار شود.
واژگان کلیدی: خاورمیانه، سایکس-پیکو، کری-لاوروف، پسا بحران، پیشا بحران
تحلیل رخداد
بعد از گذشت پنج سال از آغاز درگیر و جنگ داخلی در سوریه آخرالامر وزرای خارجه آمریکا و روسیه به عنوان دو بازیگر اصلی بین المللی در قضیه سوریه توانستند پروژهای را برای آتش بس در این کشور عملیاتی کنند. میتوان تاریخ نوین خاورمیانه را به تاریخ پیشا بحران سوریه و پسا بحران سوریه تقسیم کرد. در دوره پیشا بحران ما شاهد خاورمیانهای هستیم که محصول تحولات بعد از جنگ جهانی اول است و این نظام که در معادلات سیاسی و بین المللی به نظام سایکس-پیکویی مشهور است عملاً با شروع بحران سوریه و صفبندیهای نوین در خاورمیانه در حال گذراندن روزهای پایانی خود و شروع نظمی نوین در خاورمیانه است به همین دلیل خاورمیانه پسا بحران سوریه از خاورمیانه سابق بسیار متفاوت خواهد بود.
در دوره جنگ جهانی اول نیروهای متفق ملتهای تحت نظارت عثمانیها از جمله اعراب را بر علیه عثمانیها تحریک و بسیج نمودند و تعهداتی را نیز برای جهان بعد از جنگ و نحوه اداره سرزمین خود نیز به آنان دادند اما در پایان جنگ نیروهای متفق تعهدات خود را در قبال ملتهای منطقه را زیر پا گذاشتند. در دوره جنگ جهانی اول نیروهای متفق ملتهای تحت نظارت عثمانیها از جمله اعراب را بر علیه عثمانیها تحریک و بسیج نمودند و تعهداتی را نیز برای جهان بعد از جنگ و نحوه اداره سرزمین خود نیز به آنان دادند اما در پایان جنگ نیروهای متفق تعهدات خود را در قبال ملتهای منطقه را زیر پا گذاشتند. جوهره نظم سابق خاورمیانه یا همان نظم قرن بیستم در سال 1916 و بعد از یک سلسله دیدار و تبادل آرا میان وزرای خارجه هر دو کشور فرانسه و بریتانیا پایهریزی شد "سر مارک سایکس و جورج پیکو" وزرای خارجه هر دو کشور مبانی خاورمیانه بعد از جنگ اول را طرح ریزی کردند و سپس در سالهای بعد از 1918 این پروژه با تغییراتی در کل منطقه اجرا شد.
جوهره طرح سایکس-پیکو بر مبنای عدم توجه به خواست و اراده ملتهای منطقه اعم از کردها، شیعیان، اعراب.... و همچنین مرزبندیهای متصنع در بیشتر کشورهای منطقه بود براین اساس کشورهایی بدون زمینه تاریخی در جغرافیای سیاسی منطقه ظهور یافتند که تا این دوران سابقه و وجودی در این جغرافیا نداشتند و حتی رهبران و پادشاهان برخی از آنان در زمان ولادت کشورهایشان برای اولین بار به آن جغرفیای سیاسی پا میگذاشتند، مشهور است زمانی که ملک فیصل اولین پادشاه عراق به این کشور آمد خود اذعان کرد اولین بار است به این خاک پا گذاشته است.
در طول بیش از یک قرن بیشتر این کشورها نتوانستند بر بحران هویتی خود و دولت-ملت سازی در کشور خود نائل شوند و در خلاء نبود پروژهای جامع برای این منظور همچنان هویتهای سابق و تاریخی ملل و طوایف موجود در این کشورها به قوت خود باقی ماند و بحران هویتهای ملی و فروملی همچون آتش زیر خاکستر منتظر فرصت مناسب برای فوران و ظهور مجدد بود.
با شروع تحولات موسوم به بهار عربی و خصوصاً شروع تحولات در سوریه بحران هویت ملی و مذهبی مجالی برای ظهور و بروز پیدا کرد. و با تشدید این بحران و ورود مستقیم و غیر مستقیم نیروهای منطقهای در وهلهی اول مناقشات مرتبط با هویت مذهبی و ملی به مبدا بحران خاورمیانه تبدیل شد و سپس دومینووار از سوریه به سایر نقاط ساطع گشت این بحران در حاضر وجود و بقای عراق، لبنان، بحرین و یمن را تهدید میکند و احتمال اضافه شدن چند کشور دیگر نیز دور از انتظار نیست.
بعد از گذشت 100 سال از تولد توافق نامه سایکس-پیکو، چند روز قبل وزرای خارجه آمریکا و روسیه به عنوان دو قطب اصلی تحولات منطقه که هرکدام نمایندگی بخشی از بازیگران درگیر را برعهده دارند توانستند بعد از پنج سال خونریزی و کشتار در سوریه یک آتش بس موقت را برای فراهم کردن بستر مذاکره به مرحله اجرا درآورند، اگرچه این نیز به طور واضح مشخص است که در حال حاضر نه آمریکا و نه روسیه چشم اندازی روشنی برای آینده تحولات سوریه در سایه جغرافیای تقسیم شده این کشور ندارند ولی این میتواند آغازی برای شکل دادن به مدلی نوین برای پایان بخشیدن به بحران این کشور باشد نکته امیدوار کننده دیگر تشابه فراوان جوهره بحران سوریه با بحران کشورهای عراق، یمن، لبنان و حتی بحرین است و میتوان انتظار داشت درصورت پیروزی و موفقیت پروژه کری-لاوروف و شروع مذاکرات در سوریه و صورتبندی نظم نوین در این جغرافیای سیاسی این پروژه در سایر این کشورها منطقه که با بحران این چنین دست به گریبان هستند با تمایزاتی اجرا شود.
چشم انداز پیشه رو
نظام سایکس-پیکویی به طور عملی روزهای پایانی وجود خود را طی میکند اما در حال حاضر هیچ چشمانداز روشنی برای خاورمیانه بعد از سایکس-پیکو وجود ندارد اما در هفته گذشته و بعد از طرح کری-لاوروف امیدها برای پایان دادن به بحران و شروع عصر نوین خاورمیانه در سایه معماری این دو وزرای خارجه بیشتر شده است. روزها و ماههای آینده میتواند درستی یا نادرستی مبانی فرضیه بالا را به اثبات برساند و اینکه آیا خاورمیانه جدید خاورمیانه ناشی از عقلانیت حاکم بر تفکر کری-لاوروف خواهد بود یا نه؟
آرام ولدبیگی (پژوهشگر مسائل خاورمیانه)
