فراتاب: در نشستی دیپلماتیک در ریاض، وزیر امور خارجه سعودی شاهزاده فیصل بن فرحان و مساعد بن محمد العیبان، مشاور امنیت ملی، به همراه مقامات ارشد ایالات متحده و روسیه گرد هم آمدند. این نشست نمایی از نقش جدید عربستان در صحنه بین‌المللی بود؛ جایی که این کشور به‌عنوان میانجی‌ای مورد اعتماد میان قدرت‌های بزرگ ایفای نقش می‌کند.
سیاست خارجی عربستان سعودی در سال‌های اخیر از الگوی سنتی وابستگی به غرب فاصله گرفته و به سمت مدیریت چندجانبه روابط بین‌المللی متمایل شده است. این تغییر الگو، بیش از هر چیز ناشی از درک رهبران سعودی از تحول در ساختار ژئوپلیتیک جهانی است که در آن، تک‌قطبی بودن قدرت آمریکا به چالش کشیده شده و بازیگران دیگری مانند چین و روسیه نقش پررنگ‌تری ایفا می‌کنند. از منظر واقع‌گرایی نوکلاسیک، سیاست خارجی کشورها تنها تحت‌تأثیر ساختار نظام بین‌الملل نیست، بلکه ادراک نخبگان حاکم از تهدیدات و فرصت‌ها نیز نقشی کلیدی در تصمیمات آن‌ها ایفا می‌کند. در این چارچوب، محمد بن سلمان با درک این واقعیت که وابستگی مطلق به آمریکا ریسک استراتژیک برای عربستان ایجاد می‌کند، تلاش کرده است با ایجاد توازن میان قدرت‌های بزرگ، جایگاه کشورش را تثبیت کند. این راهبرد نه‌تنها شامل گسترش روابط اقتصادی با چین و روسیه می‌شود، بلکه ایفای نقش در بحران‌های ژئوپلیتیکی جهانی را نیز در بر می‌گیرد. بحران اوکراین و قطبی شدن جهان میان بلوک غرب به رهبری آمریکا و اروپا از یک‌سو و بلوک شرق به رهبری روسیه و چین از سوی دیگر، بستری برای آزمودن این راهبرد فراهم کرده است. عربستان به‌جای پیروی از یکی از این دو بلوک، تصمیم گرفت به‌عنوان یک میانجی مستقل وارد عرصه شود تا علاوه بر تثبیت موقعیت خود، به‌عنوان یک قدرت ژئوپلیتیکی اثرگذار در معادلات جهانی مطرح شود.
نقش عربستان در بحران اوکراین؛ از میانجی‌گری در تبادل اسرا تا مذاکرات صلح در ریاض
عربستان سعودی برای نخستین‌بار در سپتامبر ۲۰۲۲، نقش فعالی در بحران اوکراین ایفا کرد، زمانی که با میانجی‌گری خود توانست تبادل اسرای روسیه و اوکراین را تسهیل کند. در این تبادل، 1۰ اسیر خارجی که در جبهه‌های نبرد اوکراین حضور داشتند، با هماهنگی عربستان آزاد شدند. این اقدام، نشان داد که ریاض نه‌تنها ظرفیت تأثیرگذاری در این بحران را دارد، بلکه اعتماد هر دو طرف درگیر را نیز به دست آورده است. اما تلاش‌های عربستان تنها به این نقطه ختم نشد. در سال ۲۰۲۳، ریاض میزبان مذاکرات صلح با حضور آمریکا، روسیه، چین و اوکراین شد. این نشست که یکی از معدود تلاش‌های چندجانبه برای کاهش تنش در جنگ اوکراین بود، عربستان را به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در دیپلماسی جهانی معرفی کرد. نکته مهم این است که عربستان این مذاکرات را نه از موضعی کاملاً بی‌طرف، بلکه به‌عنوان یک بازیگر ژئوپلیتیکی با منافع خاص خود مدیریت می‌کند. هم‌اکنون نیز ریاض نقش فعالی در مذاکرات جاری صلح میان آمریکا و روسیه ایفا می‌کند. این نشست که به میزبانی عربستان برگزار شده، با هدف بررسی راهکارهای کاهش تنش و ایجاد چارچوبی برای آتش‌بس پایدار در اوکراین طراحی شده است. برای عربستان، این یک فرصت استثنایی است تا با مدیریت این بحران، موقعیت ژئوپلیتیکی خود را از یک قدرت منطقه‌ای به یک بازیگر بین‌المللی ارتقا دهد.
روابط اقتصادی عربستان و روسیه؛ همکاری ژئواکونومیک در برابر تحریم‌های غرب
هم‌زمان با نقش‌آفرینی عربستان در دیپلماسی بحران اوکراین، روابط اقتصادی این کشور با روسیه نیز به طور چشمگیری افزایش یافته است. داده‌های موجود نشان می‌دهد که حجم تجارت میان عربستان و روسیه در سال ۲۰۲۳ به بالاترین سطح خود رسیده است، و عربستان یکی از اصلی‌ترین خریداران نفت روسیه شده است. علاوه بر این، عربستان و روسیه همکاری‌های گسترده‌ای در چارچوب اوپک پلاس دارند. این همکاری باعث شده است که ریاض و مسکو بتوانند سیاست‌های تولید نفت را هماهنگ کنند و از این طریق، نفوذ خود را در بازارهای جهانی انرژی افزایش دهند. برای عربستان، همکاری با روسیه نه‌تنها یک گزینه اقتصادی، بلکه یک اهرم ژئوپلیتیکی در برابر فشارهای غرب است.
چالش‌ها و ریسک‌های استراتژی عربستان در بحران اوکراین
اگرچه سیاست متوازن‌سازی عربستان در بحران اوکراین تاکنون با موفقیت نسبی همراه بوده است، اما این استراتژی با چالش‌های ژئوپلیتیکی متعددی روبه‌رو است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، واکنش آمریکا به نزدیکی عربستان و روسیه است. واشنگتن که همچنان عربستان را یکی از شرکای کلیدی خود در خاورمیانه می‌داند، ممکن است با افزایش فشارهای سیاسی یا اقتصادی، تلاش کند ریاض را از مسکو دور کند.
از سوی دیگر، تشدید جنگ اوکراین و افزایش فشارهای بین‌المللی بر روسیه، می‌تواند عربستان را در موقعیت دشواری قرار دهد. اگر جنگ به مرحله‌ای بحرانی‌تر برسد، ممکن است ریاض ناچار شود موضعی شفاف‌تر اتخاذ کند که می‌تواند استقلال دیپلماتیک آن را تهدید کند.
آیا عربستان می‌تواند نقش ژئوپلیتیکی خود را حفظ کند؟
عربستان سعودی در بحران اوکراین، نه به‌عنوان یک ناظر بی‌طرف، بلکه به‌عنوان یک قدرت ژئوپلیتیکی با منافع خاص خود وارد میدان شده است. سیاست میانجی‌گری این کشور، علاوه بر افزایش وزن دیپلماتیک ریاض، به گسترش روابط اقتصادی و افزایش نفوذ در معادلات انرژی جهانی کمک کرده است. با این حال، موفقیت این راهبرد در بلند مدت بستگی به توانایی عربستان در مدیریت روابط خود با قدرت‌های جهانی و جلوگیری از تبدیل‌شدن به بازیچه‌ای در رقابت‌های ژئوپلیتیکی شرق و غرب دارد. اگر ریاض بتواند میان نزدیکی به روسیه و حفظ روابط استراتژیک با آمریکا تعادل برقرار کند، نه‌تنها به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای، بلکه به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در نظام بین‌الملل مطرح خواهد شد. اما اگر نتواند این توازن را حفظ کند، ممکن است در نهایت مجبور به انتخاب یکی از دو بلوک قدرت شود.
مذاکرات همچنان در جریان است، اما عربستان سعودی از این فرآیند چیزی بیش از یک موفقیت دیپلماتیک کسب کرده است. ریاض اکنون خود را به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در صحنه بین‌المللی تثبیت کرده است، و این تنها آغاز مسیری است که می‌تواند معادلات ژئوپلیتیکی جهان را تغییر دهد.
نویسنده: ساجد بهرامی جاف پست دکترای ژئوپلتیک و از اعضای کلاس روزنامه‌نگاری و برندسازی فراتاب
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
