فراتاب: مقامات ترکیه در چند ماه اخیر، اظهارات متعددی درباره از سرگیری روابط با سوریه انجام داده اند. اردوغان رئیس جمهور ترکیه در ماه ژوئن از اشتیاق کشورش به احیای روابط با سوریه و بشار اسد حرف زد و مسئولیت از سرگیری روابط طرفین را به هاکان فیدان وزیرامور خارجه اش واگذار کرده است. کارشناسان از احتمال احیا دوباره توافق آدانا (1998) یا توافقنامه جدید برای حل مشکلات طرفین با محوریت مسائل امنیتی خبر دادهاند اما بنظر نمیرسد که بدون انجام عمل خاصی از طرف ترکیه، روابط دو طرف بهبود یابد و حتی در صورت توافقنامه جدید، عمر آن باتوجه به سابقه تاریخی ترکیه احتمالا زیاد طول نخواهد کشید. ترکیه در این مسئله به دنبال تحقق چندین هدف از جمله بازگرندان بیش از 3 میلیون پناهنده سوری، شرکت دادن جریان و گروههای مورد حمایت خود در قانون اساسی جدید سوریه، مشارکت در بازسازی سوریه، ایجاد منطقه امن و تضعیف کردهای سوریه و... است اما بنظر اولویت و هدف اصلی، تضعیف و نابودی دولت خودگران کُردهای سوریه است.
توافقنامه آدانا سال 1998
توافق آدانا در سال 1998 بین ترکیه و سوریه با میانجیگری ایران و مصر شکل گرفت. طبق این توافق طرفین باید از ورود و حمایت گروههای تروریستی به خاک یکدیگر جلوگیری کنند-همچنین ترکیه میتواند تا عمق پنج کیلومتر برای سرکوب گروههای مخالف وارد خاک سوریه شود در همین راستا دولت سوریه که از دهه 1990 به نیروهای حزب کارگان کردستان اجازه فعالیت را در خاک خودش داده بود به حمایت از این گروه پایان داد و در نتیجه اوجلان رهبر این حزب، سوریه را ترک کرد.
این توافقنامه بیش از یک دهه باعث گسترش روابط دو طرف شد طوری که علاوه بر افزایش معاملات اقتصادی و سیاسی، ارتباط خانوادگی بین دولتمردان ترکیه و سوریه نیز رخ داد. اما بحران 2011 سوریه و حمایتهای ترکیه از داعش و بقیه گروههای رادیکال مخالف دولت بشار اسد نشان داد ترکیه هنوز از ادعاهای تاریخی خود برای تصرف شمال سوریه دست نکشیده است.
بحران 2011 سوریه
بهار عربی که از سال 2011 در کشورهای عربی شروع شده بود به سوریه نیز سرایت کرد. این بهار عربی، سوریه را وارد یک جنگ ویرانگر داخلی و رقابت بین ابرقدرت های چون آمریکا و روسیه، قدرتهای منطقهای چون ایران و ترکیه شد. اتحادیه بانکداران در دمشق خسارت اقتصادی سوریه از 2011 تا 2021 را بیش از 530 میلیارد دلار اعلام کردهاند و میلیونها نفر از مردم نیز از خانههای خود آواره شدند.
ترکیه با شروع بحران به حمایت از گروههای رادیکالی چون داعش، جبهه فتح الشام و بقیه گروهها پرداخت. عکسهای منتشر شده ازدیدار برخی سران داعش با پسر اردوغان و سلیمان سویلو وزیر دفاع وقت ترکیه، خرید نفت سوریه از این گروهها، پناه دادن به آنها، حمایتهای نظامی و سیاسی و... شواهدی بر این ادعاست. رجب طیب اردوغان نخستوزیر وقت ترکیه در سال 2012 گفت به زودی در مسجد امویان دمشق نماز خواهم خواند و سوره فاتحه را بر سر قبر صلاحالدین ایوبی قرائت میکنم.
اشغال بخشهایی از کردستان سوریه
بعد از ناکامی داعش و بقیه گروههای تندرو، حفظ دولت بشار اسد و تصرف بیش از 30 درصد خاک سوریه توسط کُردها، ترکیه اینبار به طور مستقیم وارد خاک سوریه شد و چند شهر را به کنترل خود درآورد. در عملیاتهای سپر فرات (2016)، زیتون (2018) و چشمه صلح (2019) و همچنین با احتساب حضور گروههای جهادی در ادلب کمتر از 10 درصد از خاک سوریه را در کنترل خود دارد. میتوان هدف اصلی سه عملیات ترکیه جلوگیری از افزایش قلمرو کُردهای سوریه و افزایش قدرت آنها دانست. در این زمینه اردوغان در عملیات چشمه صلح گفت که هدف اصلی ترکیه مبارزه با تروریسم و ایجاد یک منطقه امن است.
تنش زدایی 2022
در سال قبل از انتخابات ریاست جمهوری ترکیه 2023، اردوغان سیاست تنشزدایی را به دلایلی چون تورم بسیار بالای داخلی، سیاست خارجی تنشزا با کشورهای همسایه، رفتن به لیست سیاه افایتیاف و... را در پیش گرفت که سوریه نیز یکی از این کشورها بوده است.
در نشستهای آستانه از 2017 با هدف رسیدگی به مسائل امنیتی و نظامی سوریه با حضور ایران، روسیه، ترکیه و سوریه شکل گرفت و یکی دیگر از اهداف آن کاهش تنش و احیای روابط سوریه و ترکیه بود که در این زمینه به موفقیتی چندانی نرسیدند. تثبیت دولت بشار اسد و شروع جنگ اوکراین باعث شد روسیه اینبار به صورت جدیتر بین دو متحد خود یعنی سوریه و ترکیه صلح ایجاد کند به همین دلیل در سال 2023 وزیران دفاع ترکیه و سوریه بعد از 11 سال با هم دیدار کردند. خلوصی آکار وزیر دفاع ترکیه در دیدارش با علی محمود عباس وزیر دفاع سوریه تاکید کرد تنها هدف ما مبارزه با تروریسم است و ترکیه به دنبال جلوگیری از نفوذ تروریستها به داخل کشورش است.
اردوغان بعد از پیروزی در انتخابات 2023
بعد از انتخابات ریاست جهوری 2023 ترکیه و پیروز شدن اردوغان، کابینه جدید سیاست تنشزدایی را ادامه داد و در بیستمین دوره نشست آستانه با وجود تاکید بر یکپارچگی سوریه اما باعث از سرگیری روابط آنکارا و دمشق به دلیل اختلاف بالای طرفین نشد. افزایش تنشهای بین پناهجویان سوری و مردمان ترکیه، انتقادات مخالفین دولت به حضور پناهجویان، افزایش و تنش نظامی بین گروههای وابسته به ترکیه در سوریه، اعتراضات مردمان در مناطق تحت تصرف ترکیه، پابرجا ماندن دولت خودگران شمال وشرق سوریه (به رهبری کُردها) و اخباری مبنی بر مذاکرات کُردها با دولت دمشق برای تصمیمگیری درباره سرنوشت آینده سوریه باعث شد دولت اردوغان دوباره سیگنالها را برای ازسرگیری روابط به دولت اسد ارسال کند.
در اواخر ماه ژوئن، اردوغان سیگنالهایی را برای از سرگیری روابط با سوریه به دمشق ارسال کرد. وی در کنفرانس خبری اعلام کرد ما هیچ قصدی برای دخالت در سوریه نداریم و میخواهیم مانند گذشته روابط زنده و پویایی با دولت سوریه داشته باشیم. اردوغان مسئولیت احیا و از سرگیری روابط با سوریه را به هاکان فیدان وزیر امور خارجه خود واگذار کرد.
هاکان فیدان برای ازسرگیری روابط از وزارت خارجه و نخستوزیر عراق نیز کمک گرفت. خبرگزاری الاخبار اعلام کرد وزارتهای خارجه عراق، سوریه و ترکیه تلاشهایی را برای ایجاد فضای مناسب برای نشست آتی رهبران انی کشور در بغداد هماهنگ میکند اما از تاریخ دیدار رهبران دو کشور اطلاعاتی در دست نیست. هاکان فیدان اخیر در اظهاراتی از آمادگی ترکیه برای مذاکره با دمشق خبر داد.
وی اظهار داشت که باید چند مسئله مبارزه با تروریسم، شورشیان تحت حمایت ترکیه و مناطق تحت کنترل آنها، بازگشت مهاجران و چند پرونده دیگر با دمشق حل کنند.
چشم انداز درباره ازسرگیری روابط ترکیه و سوریه
بنظر میرسد ترکیه اینبار جدیتر به دنبال احیای روابط با دولت بشار اسد است. اردوغان تمایل خود را برای مذاکره با دمشق و دولت بشار اسد نشان داده است و واگذارکردن از سرگیری روابط به هاکان فیدان وزیرامورخارجه ترکیه شواهدی بر این ادعاست اما هنوز مشکلات و موانع زیادی در این راه وجود دارد. ترکیه بخشهایی از شمال و شرق سوریه را در کنترل خود دارد و در آنجا پرچم ترکیه، زبان ترکی، تاریخ ترکی و... به دفعات استفاده میشود که باوجود استقبال بشار اسد از رفع مشکلات اما همچنان نسبت به ادعاهای ترکیه بیاعتماد است. بشار اسد عقبنشینی ترکیه از مناطق اشغالی را از پیش شرطهای اصلی مذاکره با دولت اردوغان اعلام کرده است.
ترکیه بعد از میلیاردها دلار هزینه برای سقوط بشار اسد و عدمموفقیت در این زمینه نمیخواهد چنین پیششرطیهایی را بدون تامین بقیه خواستههایشان از جمله نابودی دولت خودگران کُردهای سوریه را بپذیرد. هاکان فیدان در گفتگو با کانال اسکای نیوز عربی از رفع چندین مسئله با دولت سوریه حرف زد اما بیشترین تاکید او بر پاکسازی مناطق تحت کنترل کُردها بود. وی افزود مناطق شمالی سوریه در کنترل پکک باید پاکسازی شود و منابع نفت و گاز از آنها گرفته شود چون آنها این منابع را علیه ملت سوریه و ترکیه به کار میبرند.
البته در این زمینه چه ترکیه و چه سوریه با مشکلات و موانعی روبرو هستند که مهمترین آن حضور آمریکاست. آمریکا در مناطق تحت کنترل کردهای سوریه از جمله مناطق نفتی و گازی وجود دارد به همین دلیل ترکیه و سوریه با چالش بسیار بزرگی روبرو هستند. متیو میلر سخنگوی وزارت خارجه آمریکا تاکید کرد بدون برداشتن گامهای جدی برای یافتن راهحل سیاسی برای بحران سوریه، از عادی سازی روابط با بشار اسد حمایت نخواهند کرد. وی در ادامه افزود که با وجود اطلاعاتی مبنی بر عادیسازی روابط ترکیه و سوریه اما امریکا از این تلاشها حمایت نخواهد کرد. همچنین منابع خبری از انتقال سامانه پدافند جدید آمریکا به کردستان سوریه خبر دادهاند.
برخی کارشناسان نیز حضور آمریکا در مناطق تحت کنترل کردهای سوریه را مانع مهمی در عادیسازی روابط بین ترکیه و سوریه دارد. سونر جاغبتای مدیر برنامه ترکیه در اندیشکده واشنگتن برای خاورمیانه اظهار کرد واشنگتن اجازه نخواهد داد ترکیه وارد مناطق تحت کنترل آنها از جمله مناطق نفتی و گازی شود. آرون استین رئیس اندیشکده تحقیقات سیاست خارجی در آمریکا نیز تاکید کرد با توجه به حضور ایالات متحده در مناطق تحت کنترل کردها از جمله مناطق نفت و گاز، طرح ترکیه را در حمایت دولت سوریه از بیرون کردها را به چالش میکشد.
ترکیه به لحاظ تاریخی به ولایت موصل و حلب (در امپراتوری عثمانی ولایت موصول به کل شمال عراق و ولایت حلب به کل شمال سوریه اطلاق میشد) چشم دوخته است که همین باعث ایجاد مشکلات سیاسی-نظامی با دولتهای این کشور شده است. با وجود مشکلات تاریخی ترکیه با این کشورها، وجود مسئله کُرد باعث ایجاد یکسری منافع مشترک و انقعاد توافقنامههای امنیتی شده است. توافقنامه آدانا بین ترکیه و سوریه که منجر به پایان حمایت دولت وقت سوریه از پکک شد، توافقنامه امنیتی بین ترکیه و عراق دوران صدام به ترکیه اجازه مبارزه با حزب کارگران کردستان در خاک عراق را میداد، شواهدی بر این ادعاست.
باتوجه به این سبقه تاریخی، انعقاد یک توافقنامه جدید یا بازگشت به قرارداد آدانا بین ترکیه و سوریه دور از انتظار نیست و احتمال رخ دادن آن وجود دارد. میتوان دلیلی اصلی ترکیه برای مذاکرات با دمشق را تضعیف کردها و منحل کردن ساختار سیاسی آن دانست چون هدف اصلی توافقنامههای ترکیه با عراق و سوریه، مسائل امنیتی بوده است. موسسه کیپیآی آمریکا یکی از اهداف ترکیه را در عادیسازی روابط با سوریه، همراهی کردن دولت بشار اسد در از بین بردن ساختار نظامی-سیاسی کُردی در شمال شرق سوریه دانسته است.
در صورت از سرگیری روابط بین سوریه و ترکیه مناسبات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و... به دوران قبل از بحران سوریه میرسد که در آن حتی یکسری ارتباطات خانوادگی میان رجب طیب اردوغان و بشار اسد شکل گرفته بود اما تجربه تاریخی نشان داده است که چنین توافقنامههایی یک روش موقت برای تسکین درد است و عمر آنها چندان طول نخواهد کشید. توافقنامه آدانا (1998) صرفا تا قبل از بحران 2011 سوریه پابرجا بود چون ترکیه بعد از شروع بحران، ابتدا به حمایتهای گسترده نظامی- سیاسی از داعش و بقیه گروههای تندرو پرداخت اما بعد از عدمموفقیت چندان در این زمینه، خود به طور مستقیم وارد خاک سوریه شد و مناطق مختلفی را به اشغال خود درآورد.
رویای الحاق ولایات حلب و موصل به ترکیه، همیشه در ذهن دولتمردان ترکیه علیالخصوص اردوغان وجود داشته و دارد و هیچوقت هم دست از تلاش برای تحقق این رویا دست برنمی دارند چون قراردادهای سور و لوزان را ظلمی به ترکها و غصب سرزمین های عثمانی میدانند. حالا ترکیه بر اساس شرایط و موقعیتهای مختلف به گسترش مناسبات اقتصادی، سیاسی، نظامی و... با این دو کشور میپردازد، صرفا لاپوشانی برای ادعای تاریخی خود است و قطعا در صورت تضعیف دو کشور عراق و سوریه مثل زمان سلطه داعش، دوباره برای تحقق رویای خود تلاش خواهد کرد.
گزارش از سجاد حشمتی، پژوهشگر مسائل کُردی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
