فراتاب – گروه بین الملل: انتخاب «جو بایدن» به‌عنوان چهل و ششمین رئیس‌جمهور امریکا، باعث خوش‌بینی در بسیاری از محافل گردید. هرچند همه کشورهای جهان در انتظار روشن شدن نتایج انتخابات آمریکا بودند، اما عراقی‌ها این موضوع را با شور و شوق بیشتری دنبال می‌کردند زیرا اغلب بحران‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی که این کشور تجربه می‌کند بستگی به تحولات سیاسی در آمریکا دارد، به ویژه این که سرزمین عراق به میدان رویارویی آشکار میان واشنگتن و تهران تبدیل شده است.

بدون شک چالش‌های که عراق را در طول دو دهه گذشته با آن مواجه  بوده، باعث شده این کشور چنین نگرانی را داشته باشد، به دلیل این‌که سیاست‌های دولت رئیس جمهور منتخب آمریکا می‌تواند برای عراق در تمام عرصه‌ها به خصوص در مورد نقش ایران در این کشور سرنوشت‌ساز باشد. شهروندان عراقی امیدوارند که دولت آینده آمریکا با عراق به عنوان یک کشور برخورد کند، نه به عنوان یک میدان رویارویی و تنش با ایران. گزارش پیش­رو بدنبال پاسخگویی به این سوال است که چشم اندازه روابط دو کشور ایران و عراق در دوره بایدن چگونه خواهد بود؟

با این حال، چهار سال فشار دولت ترامپ، طوری سپری شد که نتوانست به اهداف اعلام شده خود یعنی رسیدن به یک توافق جدید با ایران دست یابد. در دو سال گذشته، تهران و واشنگتن دو بار در آستانه برخورد قرار گرفته‌اند: اول، در پی ساقط کردن هواپیمای بدون سرنشین آمریکا در سال 2019 توسط ایران و دوم، در واکنش به ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس توسط آمریکا در اوایل ژانویه، هنگامی که ایران برای تلافی‌جویی مستقیماً نیروهای آمریکایی را در عراق هدف قرار داد. تهران بار دیگر برنامه هسته‌ای خود را تقویت کرده و حضور خود را درکشورهای منطقه  بویژه عراق، سوریه، لبنان و یمن را افزایش داده است. و کشور عراق نیز از این تنش­ها بی بهره نبوده است.

چالش­های بایدن در عراق

لذا به محض اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده باعث واکنش های مثبت و منفی در کشور عراق شد که برخی از مخالفان ایران نگرانندکه با پیروزی بایدن ممکن است تفاهم و نزدیکی میان واشنگتن و تهران، دست گروه‌های مسلح وفادار به ایران را بیشتر از پیش باز کند و عراق را ناگزیر به تحمل خسارت‌های بیشتری کند و از سوی دیگر رئیس جمهور، نخست وزیر و برخی از گروه های طرفدار ایران بلافاصله پیام تبریک برای بایدن ارسال کردند. هرچند سیاست آمریکا در منطقه و عراق با جابجایی قدرت میان دو حزب حاکم آمریکا دستخوش تغییر جوهری نخواهد شد و تاثیری بنیادین بر روابط دو کشور ایران و عراق ندارد.

ولی بدون تردید عراق وضعیتی مبهم­تر برای سیاست خارجی بایدن در خاورمیانه خواهد داشت. سیاست‌های ترامپ در عراق و تقابل شدید او با نیروهای محور مقاومت، کار را برای بایدن برای تنظیم سیاست های جدیدی در عراق دشوارتر خواهد کرد. به ویژه مساله ترور سرداران شهید قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس و همچنین اصرار نیروهای مقاومت بر خروج آمریکا از عراق، یک ابهام راهبردی برای بایدن در عراق ایجاد خواهد کرد. شاید در هیچ کجای خاورمیانه تنظیم سیاست های بایدن در عراق وابسته به تنظیم روابط با ایران نباشد. درواقع، اگر بایدن می‌خواهد چالش‌های خود در عراق را مرتفع سازد، ابتدا باید چالش­ها با ایران را کم کند و سیاست فشار حداکثری ترامپ در برابر ایران به ویژه در منطقه را نادیده بگیرد.

بازگشت به برجام و تاثیر آن بر روابط ایران و عراق

بدون تردید مهم‌ترین دغدغه سیاست خارجی بایدن در خاورمیانه، ایران و پرونده های متعدد آن بویژه برجام و توافق هسته‌ای است. درواقع، برجام اساس و بنیان هرگونه تحول در راهبرد بایدن در قبال ایران خواهد بود. او بارها از تصمیم ترامپ برای خروج از برجام انتقاد کرد و وعده بازگشت به این توافق را داد. اینکه بایدن تحت چه شرایطی، چگونه و چه زمانی به برجام بازخواهد گشت مشخص نیست؛ اما درصورت تحقق این وعده بایدن، قطعا باید شاهد تحولات جدیدی در خاورمیانه باشیم. به ویژه آنکه به خوبی می‌دانیم بازگشت بایدن به برجام خوشایند اسرائیل و کشورهای عربی نخواهد بود. از سوی دیگر، بازگشت به برجام و تعلیق یا لغو تحریم‌ها تاثیر مستقیمی بر سیاست‌های منطقه‌ای ایران خواهد داشت، دست ایران برای کنشگری فعال در منطقه بازتر خواهد شد و احتمالا باید شاهد تشدید تنش­ها میان ایران و اسرائیل از یک سو و تهران و ریاض از سوی دیگر باشیم.

این در حالی است که به دنبال سیاست فشار حداکثری دولت ترامپ، ایران در منطقه با محدودیت‌هایی مواجه شد که با بازگشت احتمالی دولت بایدن به برجام، این محذورات و فشارها کمتر خواهد شد و بار دیگر بازیگرانی مانند اسرائیل و عربستان برای حفظ توازن قدرت با ایران تلاش خواهند کرد. البته قطعا بایدن نیز تلاش خواهد کرد بخشی از فشارها بر ایران را حفظ کند و این قابل پیش بینی است. در واقع، نباید با یک نگاه خوشبینانه تصور کرد دولت بایدن تمام فشارها علیه ایران را برخواهد داشت. بلکه چندجانبه گرایی را برای فشار هدفمند بر ایران برخواهد گزید. با این وجود، عدم بازگشت دولت بایدن به برجام همه این معادلات را برهم خواهد زد و نظم امنیتی خاورمیانه با شرایط پیچیده تر و مبهم تری مواجه خواهد شد.

لذا اگرچه در داخل آمریکا فشارهایی بر جو ‌بایدن در خصوص عدم بازگشت به برجام تا تعیین تکلیف پرونده هسته‌ای، پرونده توان دفاعی و موشکی و همچنین نفوذ منطقه‌ای ایران بویژه در عراق و سوریه وجود دارد، کما این که مشابه همین فشارها در داخل و از جانب اصولگرایان و مجلس یازدهم بر حسن روحانی نیز وجود دارد، اما به نظر می‌رسد که خود رئیس جمهور آمریکا برای بازگشت برای آمریکا انگیزه و توان کافی را دارد. لذا احتمالاً جو بایدن برعکس ترامپ تمایل دارد آمریکا را بدون هیچ هیاهوی رسانه­ای دوباره به نشست کمیسیون مشترک برجام باز گرداند. دقیقاً همان کاری که جو بایدن برای دیگر توافقنامه ها به خصوص توافقنامه آب و هوایی پاریس انجام خواهد داد. یعنی بایدن تلاش دارد بدون جنجال سیاسی، نماینده آمریکا را در نشست توافقات حاضر کند و دوباره به تعهدات خود عمل خواهد کرد.

اما احتمال دارد در این بین جو بایدن توافقات پشت پرده‌ای با جمهوری اسلامی ایران در خصوص بازگشت به برجام داشته باشد. به علاوه، تنش میان ایران و آمریکا بر سر حضور ایران در اقصی‌ نقاط خاورمیانه همچنان در سطح بالایی خواهد ماند. از زمان جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰، استفاده از توان بازدارندگی برای دفاع از خود یکی از عناصر کلیدی سیاست خارجی ایران است. استفاده از نیروهای نیابتی در منطقه و توسعه برنامه موشکی دو ویژگی کلیدی این سیاست هستند و متحدین ایران در یمن و لبنان این بازدارندگی را در برابر عربستان سعودی و اسرائیل ایجاد می‌کنند و موشک‌های میان‌برد نیز در برابر حملات هوایی بازدارندگی ایجاد می‌کنند. بنابراین بسیار بعید است که ایران به اعمال محدودیت بر نفوذ منطقه‌ای یا برنامه موشکی خود تن دهد. لذا بحث نفوذ ایران در عراق یک از مباحثی بوده که بایدن به دنبال محدود کردن آن خواهد و در هردو صورت بازگشت یا عدم بازگشت امریکا به برجام این موضوع همچنان یکی از مباحث اساسی در موضوع مذاکره احتمالی ایران و امریکا خواهد بود. در سیاست احتمالی آقای بایدن در قبال عراق، تلاش برای کاهش تنش در این کشور است. کاهش تنش به این معنا خواهد بود که امکان نزدیک شدن سیاست‌های ایران و آمریکا در عراق بیشتر خواهد بود.

در پایان اگر بخواهم سیاست های احتمالی بایدن در ارتباط ایران و عراق را توصیف و جمع بندی کنیم این است که مهم­ترین دغدغه سیاست خارجی بایدن در برابر ایران در منطقه بازگشت یا عدم بازگشت به برجام خواهد بود و بر این اساس سیاست او در قبال عراق هم به موضوع روابط ایران و امریکا و بحث برجام بستگی دارد و تنظیم سیاست خارجی بایدن در عراق به تنظیم سیاست خارجی با ایران وابسته است. و یکی از چالش­ها بحث نفوذ منطقه­ای و بحث موشکی ایران خواهد بود که ممکن است در صورت بالا گرفتن تنش بین امریکا و ایران در این خصوص ، روابط دوکشو ایران و عراق را تحت تأثیر قرار دهد.

نویسنده: ایوب منتی - دکترای روابط بین الملل

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است