فراتاب- گروه بین الملل: دولت عراق اوایل هفته آتی با همراهی نیروهای پیشمرگه کرد و حمایت قطعی امریکا عملیات آزادسازی موصل -شهری که هم اکنون در کنترل داعش قرار دارد- را آغاز خواهد کرد. اگرچه احتمال پیروزی این کمپین در بازپس گیری کنترل دومین شهر بزرگ عراق قابل پیش بینی است، اما این امکان نیز وجود دارد که رقبای منطقه ای و محلی سریعا این پیروزی تاکتیکی را به شکستی استراتژیک تبدیل کنند.
بدون در نظر گرفتن تمهیداتی برای آینده، کمپین موصل می تواند برافروزنده چندین جنگ در درون این جنگ باشد و منجر به ویرانی های بزرگ تری در موصل شود. چنین تحولاتی تلاش ها برای ایجاد ثبات در عراق را پیچیده تر خواهد کرد؛ شرایطی که هم اکنون نیز به دلیل عدم احیای واقعی آزادی از دست رفته شهرهای سنی مذهب، بازگشت حداقلی مهاجرین داخلی کشور (IDPs) و ترس از شبه نظامیان شیعه و سوء استفاده آنان از این وضعیت خدشه دار شده است. این عوامل می تواند به همراه تجدید فرصت هایی برای داعش و جانشینانش به تداوم و حتی وخامت تنش های جدایی طلبانه بیانجامد.
در این راستا شش موضوع به شکلی برجسته خودنمایی می کنند:
نقش شبه نظامیان شیعی: نخست وزیر عراق حیدر العبادی در همان ابتدا اعلام کرد که شبه نظامیان شیعی نقشی در عملیات بازپس گیری موصل نخواهند داشت. این تصمیم حیدر العبادی تا حد زیادی ناشی از اتفاقات متعاقب آزادسازی فلوجه در سال اخیر بوده است. زمانی که شبه نظامیان شیعه شهر را به محاصره درآوردند، بزرگان برجسته سنی آنان را به ارتکاب جنایاتی علیه شهروندان محلی متهم کردند. حمله شبه نظامیان شیعی تجاوزات فاحش داعش را تحت شعاع قرار داده و فریاد سنی ها را برانگیخت. این امر به حملات متقابل برای خونخواهی علیه شیعیان منجر شد. سه ماه پس از آزادسازی تنها 500 نفر از مهاجرین داخلی (IDPs) به فلوجه بازگشتند؛ شهری که در ابتدا 350 هزار نفر سکنه داشت. با ورود شبه نظامیان شیعی به موصل یا بررسی احساسات شهروندان این شهر، چنین عوارضی قابل پیش بینی بود. تنش های شیعه- سنی در موصل می تواند در سراسر عراق پراکنده شده و افراط گرایی بیش تری را بر انگیزد.
اما حیدر العبادی اکنون از مواضع اولیه اش از ممانعت از مداخله شبه نظامیان عقب نشینی کرده و می گوید که او چاره ای جز درگیر نمودن آنان در عملیات موصل ندارد. به نظر می رسد او از سوی فرمانده سپاه قدس- قاسم سلیمانی- و احزاب شیعه در بغداد که از متحدان ایران هستند، تحت فشار قرار دارد. تحولات موصل نه تنها به دلیل شکست و نابودی داعش برای ایران از اهمیت زیادی برخوردار است، بلکه به علت تضعیف گروه های سنی متخاصم در نزدیکی مرزهایش نیز مورد توجه این کشور قرار دارد. مساله مهم تر، آینده تل عفر- بخش غربی موصل- است. تل عفر به عنوان شهری با جمعیت شیعیان ترکمن، می تواند ایران را به شکل بالقوه ای به عنوان نگهبان نقطه اتصال مناطق کردنشین کشورهای ترکیه، سوریه و عراق مطرح سازد. کنترل این بخش به ایران این اجازه را خواهد داد که بر نیمی از رژیم اسد در سوریه اعمال قدرت کند و دولت منطقه ای کردی در عراق را تحت کنترل داشته باشد.
طی بازدید اخیرم از عربستان سعودی، اسرائیل و ترکیه، رهبران هر سه کشور اظهار نگرانی کردند که کشور ایران از تسخیر موصل توسط طرفداران خود برای ایجاد کریدوری زمینی تا سوریه استفاده خواهد کرد تا تهران بتواند از این طریق متحدان امریکا را با بی ثباتی مواجه ساخته یا به آنان آسیب برساند. ممکن است محاسبات تهران بر اساس احتمال رویارویی نیروهای طرفدار ایرانی در صورت مشارکت در این عملیات با ارتش ترکیه و تامین امنیت بازگشت شیعیان ترکمن آواره صورت گرفته باشد.
نقش ترکیه: حمله نیروهای طرفدار ایران تنها یکی از عواملی است که می تواند انگیزه ترکیه را برای مداخله برانگیزد. ترکیه علاقه مند به دفاع از ترکمن های سنی در مقابل تهاجم شبه نظامیان شیعه و اطمینان ازعدم محروم ساختن متحدان عرب سنی خود در حکومت پسا داعش است. آنکارا هم چنین نگرانی هایی درباره حضور PKK و واحدهای حفاظت مردمی کرد YPG در منطقه سنجار- منطقه ای میان موصل و مرزهای سوریه- دارد. نمایندگان ترکمن عراقی نارضایتی خود را هفته گذشته با درخواست اخراج PKK از مناطق ترکمن نشین، منعکس کردند.
رئیس جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان بغداد را با اعلام آمادگی اش برای حمایت از ورود نیروهای عرب سنی برای محافظت از ترکمن های سنی بهت زده کرد. یکی از متحدان کلیدی ترکیه اثیل النجیفی فرماندار سابق است. ترکیه علی رغم مخالفت بغداد اقدام به ایجاد پایگاهی نظامی در نزدیکی دجله و در شهر بعشیقه نموده است.؛ جایی که سربازانش در حال آموزش دادن به حشد الوطنی- نیروهای داوطلب عرب سنی تحت فرماندهی النجیفی- هستند.
العبادی در سخنرانی خود در مجمع عمومی به خروج نیروهای ترکیه از خاک عراق اذعان داشته و آن را هشداری برای مشکلات آتی در صورت عدم توافق بر نقش ترکیه دانست. این احتمال وجود دارد که درصورت حرکت نیروهای تحت حمایت ایران به سوی موصل و تل عفر ترکیه برای مداخله احساس فشار کند. مداخله موثر ترکیه می تواند به قطبش شرایط، واکنش شدید شیعیان و پیچیده تر کردن هرگونه تلاش برای ایجاد ثبات توسط نیروهای محلی بیانجامد.
تنش بین بغداد و کردها: اگرچه دولت عراق و کردها علیه داعش در آزادسازی موصل متحد شده اند اما پتانسیل بالای منازعه میان این دوگروه قابل کتمان نیست. کردهای عراق از اعمال فشار بر دولت برای اعلام استقلال خودداری کرده اند. این امر نه تنها به دلیل تقدم بخشیدن به مبارزه علیه داعش بلکه به علت توافقشان با بغداد در مساله کرکوک و دیگر سرزمین هایی است که هم اکنون تحت کنترل دارند. از پیامدهای عملیات موصل می توان به احتمال فشار از جانب مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان برای برقراری روابطی نوین با دولت عراق اشاره داشت. این روابط در دوشکل استقلال بلاواسطه و یا توافقی کنفدرال برای بازه زمانی مشخصی خواهد بود. عدم وجود توافق میان بغداد و اربیل در مسیر پیش رو رقابت را برای حامیان اهل سنت پررنگ تر خواهد نمود.
حکمرانی محلی: تقسیمات مشخصی میان نیروهای محلی درباب چگونگی اداره موصل وجود دارد. بغداد در حال حاضر به همکاری فرماندار حمادی و رهبری پرمدعای شورای استانی نینوا به نمایندگی از دولت مرکزی و حکومت منطقه ای کردها امیدوار است. چنان چه این فرمول توسط مردم نینوا -آوارگان و آنانی که توسط داعش مورد تعرض قرار گرفته اند- پذیرفته و حمایت شود، مشکل هم چنان باقی است.
بغرنج بودن اوضاع تاحدی به خاطر یکپارچه ساختن برخی نیروهای قبیله ای عرب در این عملیات از سوی دولت عراق و ارتش امریکاست. اما بیش از آن نامشخص بودن وضعیت نیروهای داوطلبی است که با استاندار سابق النجیفی– کسی که مترصد داشتن نقشی در اداره موصل و احتمالا ریاست جمهوری یک منطقه فدرال در آینده است- همکاری می کنند. نشست هفته اخیر فرماندهان کرد، امریکایی و عراقی که برای قطعی کردن تصمیمات نهایی این طرح صورت گرفت، از این نکته غافل بوده است.
بازسازی: به نظر نمی رسد هیچ گونه طرح جدی ای برای دوران پس از آزادسازی موصل وجود داشته باشد. دولت اوباما با سازمان های بین المللی برای تامین مردم موصل که پیش از آغاز این عملیات در حال ترک شهر هستند، هماهنگی های لازم را انجام داده است، اما این تمهیدات نیز دربرگیرنده برنامه های بلند مدت نیستند. با توجه به شرایط مالی بد کشور عراق که به دلیل پایین آمدن قیمت نفت و شرایط اضطراری جاری به وجود آمده است، کمک به بغداد به منظور طراحی برنامه ای برای بازسازی این کشور ضروری به نظر می رسد. شق دیگر ممکن است تکراری از اهمال رخ داده در فلوجه و رمادی باشد. اقدام نا به هنگام مجلس عراق در برکناری وزیر اقتصاد این کشور، هوشیار زیباری از رهبران کرد به تشدید وخامت اوضاع اقتصادی انجامید. این احتمال نیز وجود دارد که مذاکرات جاری کشور با IMF نیز تحت الشعاع قرار گیرد. این اقدام مجلس هم چنین می تواند به پیچیده تر شدن روابط میان کردها و دیگر احزاب پارلمان عراق بیانجامد.
ارزیابی درست علت بنیادین: آن چه نگرانی ها را برای چنین نبرد محتملی دوچندان می کند لاینحل ماندن موضوعات این چنینی است. لازم به ذکر است که برای توافق بلند مدت، ارزیابی منازعات جدایی طلبانه در عراق بیش از هرچیز دیگر ضروری به نظر می رسد. تاخیر در حل این امور مخصوصا در زمینه درک و تفسیر منطقه ای درخصوص نقش امریکا مسئله ساز است. بسیاری از کشورهای منطقه معتقدند که دولت اوباما آزادسازی موصل را به عنوان پروژه ای موروثی می بیند که قصد دارد پیش برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ماه نوامبر آن را به سرانجام برساند. اعراب سنی به ویژه از این موضوع در هراسند که ایران درصدد بهره برداری از عجله و ناشکیبایی دولت اوباما و معامله در امور کلیدی خصوصا مشارکت شبه نظامیان شیعه باشد.
اما چاره کار به تعویق انداختن شکست داعش در حالی که این مسئله عمیقا مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، نمی باشد. تائید به تاخیر انداختن مشکلات دامنه دارتر که می تواند مسئله افراط گرایی و تروریسم در عراق را تشدید کند، تنها راه حل موجود است. راه حل مورد تائید بسیاری از رهبران عرب سنی بازگرداندن نینوا به منطقه فدرالی است. این ایده به موازات درخواست شوراهای استانی در صلاح الدین و دیاله برای استان های مربوطه شان حتی پیش از اشغال این سرزمین ها توسط داعش، از سوی النجیفی نیز مورد تائید قرار گرفته بود. اما نخست وزیر سابق عراق نوری مالکی شدیدا با این امر مخالفت کرده بود.
العبادی برای حفظ اعتبارش، تلاش دارد تا هرچه بیشتر چهره ای بدون تعصب از خود به نمایش بگذارد اما باید دانست که دستان وی با دو عامل عمده بسته شده اند. نخست اینکه افراط گرایان تحت حمایت ایران با اعطای هرگونه خودمختاری با اعراب سنی به دلیل ترس از تضعیف کنترل شیعیان مخالف هستند و دیگری ترس عمومی تری است که به اشاعه فدرالیسم در آن سوی کردستان اشاره دارد؛ این احتمال وجود دارد که سرزمین غنی از منابع نفتی بصره نیز از این شیوه پیروی کرده و تضعیف قدرت حکومت مرکزی را در پی داشته باشد.
حل این مسئله و دیگر مسائل مربوط به تسهیم قدرت و مشخصا ایجاد تعادل میان مرکز و مناطق، راه حل کلیدی پایان جنگ داخلی در عراق است. هر گونه توافق ملی فراگیر میان عراقی ها در این نقطه ممکن نخواهد بود؛ چراکه لازم است در ابتدا توافقات تسهیم قدرت در مرکز و ایالات، کنفدراسیون یا عدم تمرکز میان جوامع محلی کاملا واضح و مشخص شود و این امر باید از جایی آغاز شود.
در نتیجه، اگر دوران پس از ائتلاف توسط طراحان عملیات موصل مورد توجه قرار گیرد، ائتلاف موفق در موصل این توانایی را دارد که در پروسه توافق نیز نقطه عطف تاثیر گذاری باشد. به عبارت دیگر، پیروزی در موصل می تواند در نهایت نقطه آغازی در دوران جدید جنگ داخلی در عراق باشد.
نویسنده: زلمای خلیل زاد
منبع:nationalinterest.org
بازگردان به فارسی: سمیرا محتشم
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.
