فراتاب – گروه بین الملل: در شرایط فعلی فضای بین ­المللی شاهدیم که کشورها در مواردی بر سر چگونگی استفاده از آب­ های منطقه­ ای دچار اختلاف می ­شوند و گاهی سطح این اختلاف ­ها آنچنان رشد می کند که احتمال تبدیل اختلاف به یک مناقشه و جنگ نیز وجود دارد. برخی از کارشناسان معتقدند که نیاز به آب هرگز آنقدر ارزشمند نخواهد بود که تبدیل به جنگ بین دو کشور شود بویژه با رشد تکنولوژی و امکان تبدیل کردن آب ­های موجود به آب شیرین و قابل استفاده دیگر نیازی به گسترش سطح اختلاف به یک درگیری تمام عیار نخواهد بود. اگر چه این دیدگاه می­تواند در مورد آغاز درگیری بین دو کشور صحیح به نظر برسد ولی بی ­شک کشورهایی که نیاز به منابع قابل اطمینان دارند در روابط خود با کشورهای دیگر، یکی از عوامل اصلی که همواره مد نظر خواهند داشت، تامین آب مورد نیاز برای مصارف داخلی خود است. براساس برخی از تخمین ­های بین ­المللی بسیاری از کشورهای خاورمیانه  به دلیل رشد جمعیت از یکسو و منابع ثابت آبی از سوی دیگر یا هم­ اکنون با مشکل کمبود آب مواجه ­اند و یا در آینده با آن مواجه خواهند شد. یکی از کشورهایی که با این مشکل مواجه است، اسراییل است که طیف مختلفی از سیاست­ ها از تهدید و زور تا مذاکره و چانه­ زنی را در دستور کار خود قرار داده است.

اهمیت آب از منظر ژئوپلتیک

در‌ مـجموع مـدیریت و چگونگی تخصیص مـنابع آب شاید مهم‌ترین موضوع زیست مـحیطی بـاشد که در مباحث سیاسی‌ و اندیشه‌ های‌ استراتژیک، جایگاه و نقش فزاینده یافته است. آب چیزی بیش از یک مساله احـساس‌ بـرانگیز‌ در‌ زمینه بقای انسان است. منابع آب غالبا بـه مـثابه یک مـشکل امـنیتی در سـطح ملی‌ و بین‌ المللی تـلقی می‌شود. روشن‌ است که محل استقرار منابع آبی روی زمین و زیر زمین به سـهولت‌ بـا‌ مـرزهای‌ بین المللی مطابقت ندارد و در اختیار گرفتن آبـی کـه چـند کـشور در آن سـهیم‌ هـستند-بسته‌ به سطح کلی روابط میان آنها -غالبا مورد بحث و اختلاف است. همچنین ضعف‌ یک‌ دولت‌ در فراهم سازی مواد اولیه حیاتی (همچون آب) پیامدهای قابل ملاحظه‌ ای از گرسنگی تا تأخیر و اخلال‌ در‌ توسعه‌ اقـتصادی را در پی خواهد داشت. این وضعیت به مخالفین مجال می‌دهد تا‌ مشروعیت‌ رژیم را مورد سؤال و چالش قرار دهند.

لذا با توجه به اهمیت وضعیت آب در سیاست و روابط بین الملل به صورت عام و وضعیت ویژه خاور میانه و علی الخصوص اسرائیل در این زمینه  این نوشتار می کوشد تا ابتدا وجود بحران آبی به عنوان یک مساله امنیت بین الملل را از لحاظ نظری تبیین نماید و در ادامه تصویری از وضعیت آب، ابعاد امنیت آب، بحران های ناشی از آن، روش های مواجهه با آن و چشم انداز این بحران در اسراییل را مورد بحث قرار دهد.

در بخش اول این مقاله از منظر تئوری ­های اصلی امنیت بین الملل به مساله بحران کم آبی می­ پردازیم. در بخش دوم  نقش آب را در امنیت ملی و بین المللی اسرائیل بررسی میکنیم و در بخش آخر به اقدامات صورت گرفته از جانب اسرائیل و چشم انداز این بحران و جهت گیری های قابل اتخاذ خواهیم پرداخت.

آب به مثابه یک مساله امنیت بین الملل

پیش از آن که درباره تبعات امنیت کمبود آب در اسرائیل بگوییم باید ثابت شود که اصولا آب می تواند یک مساله امنیتی باشد و چگونه؟ برای پاسخ به این پرسش باید شاخص های یک مساله  امنیتی را برشماریم و ببینیم آیا شاخص ها و پیامدهای بحران آب بر آن منطبق خواهد بود یا خیر؟ اما از آنجایی که از امر امنیتی و شاخص های آن مانند بسیاری دیگر از مفاهیم علوم انسانی تعریف یگانه و مورد وفاقی وجود ندارد ناچار از این هستیم که تعریف امر امنیتی را در رویکردهای مهم و اصلی مطالعات امنیتی بررسی کنیم. از این طریق می توانیم ببینیم که شاخص های بحران آبی تاچه حد با شاخص های یک مساله امنیت ملی یا بین المللی در هر یک از این رویکرد ها تطابق دارد یا ندارد.

واقعگرایان امری را امنیتی می ­دانند که بقاء یا منافع ملی دولت را تهدید نماید و موجب جنگ، برهم خوردن نظم آنارشیک و موازنه قوا گردد. لذا در این رویکرد، آب به‌ مثابه‌ یک‌ منبع قدرت است و کم‌ آبی یک موضوع خیلی جدی و استراتژیک تلقی‌ شده‌ کـه بـر توسعه اقـتصادی و اجتماعی ملت ها اثرگذار بوده و در نتیجه عامل تعیین کننده قدرت‌ سیاسی‌ است. این گروه از صاحب‌نظران از دیدگاه گفتمان امنیت دولت- محور به موضوع نگاه‌ می‌کنند‌ و معتقدند که دولت‌ های گرفتار معضل کم‌ آبی‌ مـمکن‌ اسـت‌ بـر سر آب با یکدیگر به جنگ‌ بپردازند. (علی زاده، 115 ،1390)

دولت‌ها در طول تاریخ برای بدست آوردن امنیت منابع، با یکدیگر کشمکش داشته و این‌ مـسأله ‌اغـلب به رخداد جنگ‌ها، کمک‌ کرده‌ است. در این‌ رابطه‌ برخی‌ محققان همچون وستینگ اعتقاد دارنـد تـاریخ‌ بـشر، به‌ تعبیری جنگ بر سر منابع بوده است. از سوی دیگر گلیک معتقد است‌ تمرکز‌ تحلیل‌گران امـنیتی در شرایط فعلی باید‌ بر این نکته باشد‌ که‌ در چه «زمانی» و «کجا» کشمکش‌های مربوط به‌ مـنابع‌ رخ خواهد داد و نباید دنبال ایـن مـوضوع باشند که نگرانی‌های زیست محیطی‌ می‌تواند‌ به بی‌ثباتی و کشمکش منتهی‌ شود، چون‌ وقوع‌ این مناقشات قطعی‌ است.‌ از نظر او اگر‌ منابع‌ آب منبع رشد اقتصادی و سیاسی باشد که به طور قطع این گونه اسـت، دسترسی‌ به‌ منابع آبی می‌ تواند توجیهی برای آغاز‌ جنگ‌ باشد و سیستم‌های‌ عرضه‌ آب نیز به هدفی‌ برای تهاجم نظامی مبدل شوند. (کاویانی راد،78،1389)

آب از منظر رئالیست ها

همچنین در توضیح ارتباط بین امنیت آب ،به عنوان یک از زیر بخشهای امنیت مـلی و خـشونت‌ های بـین المللی، برخی واقع‌گرایان، تشابهی بین آب و نفت ترسیم کرده‌ اند. برای نمونه، مک دونالد و کی‌ پیش‌بینی کردند کـه‌ بـحران‌ انرژی دهه 1970 جای خود را به بحران آب در دهه‌های 1980 و 1990 خواهد داد. در همین رابطه، بیس واس دو ادعا کرد که تا پایان ایـن دهـه (1990) آب مساله مهمی در سطح‌ جهان‌ خواهد بود، که گاهی اوقات به بحران انرژی دهـه 1970 مـشابهت خواهد داشت. (همان)

بنابر این دیدگاه واقع گرایانه که قدرت را به مثابه در اختیار داشتن منابع تعریف می کند و تاریخ بشر را جنگ بر سر منابع می ­داند، آب را به عنوان یک منبع قدرت معرفی می کند و لذا سعی می کند بدون عدول از مواضع خود بحران آب را به عنوان یک مساله امنیتی که قدرت دولت ها را تهدید می کند تبیین نماید. البته در  این دیدگاه این بحران طبیعی و همیشگی است چرا که منازعه و رقابت بر سر منابع ومنافع در روابط بین الملل پایان پذیر نیست اما قابل موازنه، کنترل و بهره برداری می باشد.

ایده الیست ها و آب

آرمان گرایان اما امنیت را برقراری صلح و همکاری بین دولت ها، گروه ها و ابنای بشر می دانند و به فراخور ایده مرکزی خود مشکلات زیست محیطی و تغییرات اقلیمی را مساله طبیعی و غیر قابل حل نمی بینند. آن­ها همان گونه که معتقد هستند که این مسائل به خودی خود یا با پیشرفت تکنولوژی حل نمی شوند به ماهیت غیر همیشگی و قابل چاره جویی این مسائل باور دارند -همان طور که آن ها حتی مساله آنارشی در روابط بین الملل را لاینحل و همیشگی نمی دانند- آرامانگرایان معتقدند اگر اقدامات اصلاحی در زمینه مسائل زیست محیطی رخ ندهد فاجعه بالقوه تهدید کننده بقای دولت ها در طولانی مدت وجود دارد. راهکار آرمانگرایان ریشه در همکاری بین المللی دارد که در تقابل با راهکار تمرکز ملی در واقعگرایی قرار می ­گیرد.

نقطه اشتراک واقعگرایان و آرمانگرایان در این است که هر دو توافق دارند که تغییرات اقلیمی، بیشتر تهدیدی برای مناطق غیر آرام و بی ثبات است. اما واقعگرایان برای حل مساله به دولت نگاه می کنند در حالیکه آرمانگرایان چاره را در واگذاری حق حاکمیت و قدرت دولت به نهادهای بین المللی و همکاری از طریق موسسات برای تسری مناطق آرام و با ثبات به مناطق غیر آرام و بی ثبات می­دانند. (لی،23،2009)

اهمیت آب از دید مکتب کپنهاگ

مکتب کپنهاگ دامنه ارزش های امنیتی را فراخ تر و متنوع تر از منافع دولت ها می بیند و به چند بعدی بودن مفهوم تهدید و نقش جامعه و افراد به عنوان مرجع امنیت تاکید می ­کند. اساسا امنیت منابع طبیعی از جدیدترین ابعاد امنیتی تلقی می‌شود که بـاب‌های تـازه‌ای‌ بـرای‌ توجه به آنها گشوده شده‌ است. از‌ دیدگاه امـنیتی کـاهش منابع طبیعی از جمله آب به دلیل پیامدهای اکولوژیک و تاثیر این پدیده در بقای ارگانیک جمعیت کشور بسیا قابل توجه‌ و مهم اسـت. بقای ارگـانیک بـا‌ بقای‌ سیاسی تفاوت دارد؛از این نظر که امنیت دولت -ملت بیش از آنـکه به حمایت فیزیکی از دولت -ملت در مقابل تهدیدات نظامی خارجی بستگی داشته باشد به وابستگی زیستی ملت به محیط‌ زیـست‌ فـیزیکی آن بـستگی دارد. این استدلال از این واقعیت ناشی می‌شود که جمعیت کشور جزء اصلی یـک دولت -ملت را تشکیل می‌ دهد و این مردمان نمی‌توانند بدون منابع مناسب جهت پرورش و افزایش‌ خود‌ به حیات‌ ادامه دهند. بقای ارگـانیک بـه مـثابه ملاحظه‌ ای مرتبط به امنیت ملی، بیش از کشورهای غربی، متوجه دولت‌ های در حال توسعه‌ است. چرا کـه ایـن کـشورها هم اکنون در معرض رشد مستمر جمعیت‌ بوده‌ در‌ حالی که برای مقابله با فشارهای جـمعیتی، فاقد مـنابع و فـناوری‌ های داخلی هستند. این در حالی است که جنگ ها به عنوان مهمترين حوادثي كه امنيت جوامع بشري را به مخاطره مي اندازند، تنها چندسال به طول مي كشند و جنگ سرد كه بيشترين تاثيرات امنيتي را بر كشورهاي جهان تحميل نمود، تنها نزديك به نيم قرن به طول انجاميد و يا حوادث و وقايع اجتماعي، اقتصادي و ... مدت كوتاهي در اوج تاثيرگذاري بر جوامع بشري بوده و پس از مدتي به حالت تعادل باز مي گردند، اما تغييرات اقليمي موجب ايجاد جهاني بي ثبات مي شوند كه گاه قرنها به طول خواهند كشيد.

بنابراین ابن دیدگاه بحران آب را از آن جهت امنیتی می ­داند که می ­تواند حیات نوع بشر را فارغ از این که در چه مرز سرزمینی زندگی می کنند به خطر بیاندازد و از این رو دولت ها، بازیگران بزرگ اقتصادی و جوامع محلی را ملزم به همکاری می دانند.

مکتب انتقادی و اهمیت آب

از دیدگاه مکتب انتقادی هرگونه روند امنیت‌ ساز‌ براساس‌ نشانه‌ های تهدید شکل می‌گیرد. اگر نیروها و یا عناصر تهدید کننده تغییر یابد، در آن شرایط روندهای جدید برای مقابله با تهدید ایجاد مـی‌شود. اولین نـشانه تهدید امنیت زیست‌ محیطی را می‌توان در محدودیت‌ های‌ استفاده‌ از منابع دانست. در حال حاضر، در سطح جهان تغییراتی در ترکیب شیمیایی جو، تنوع ژنتیک گونه‌ های ساکن در کره زمین، و چرخه مواد شیمیایی حیاتی در اقیانوس‌ها، جو، زیست کره در حال وقوع اسـت‌ کـه‌ هم از نظر ابعاد و هم از نظر آهنگ، سابقه‌ ای برای آن نمی‌توان یافت. بنابراین نظریه‌ پردازان مکتب انتقادی این موضوع را مورد پرسش قرار می‌ دهند که اگر امنیت‌ سازی دارای اولویت‌ های مختلفی‌ است؛‌ سلامتی‌ و بقاء جامعه ی انسانی چـه‌ جـایگاهی‌ دارد؟ این‌ افراد نسبت به رشد سریع فعالیت‌های اقتصادی و عدم توجه سرمایه‌ داری به روندهای زیست‌ محیطی ابراز نگرانی کرده‌ اند. تهدیدات ناشی از تولید فزاینده‌ و توسعه سریع و همچنین منابع تجدیدناپذیر و منازعات منطقه‌ ای‌ از‌ جمله تـهدیدات اصـلی در ایـن زمینه به شمار می‌روند. نظریه‌ پردازان مکتب انتقادی تلاش دارند تا مـعناسازی‌ جـدید‌ را‌ برای موضوعات امنیتی ایجاد نمایند. آنان درصددند تا«تهدید مشترک جدید» را برجسته‌ نموده‌ و زمینه‌های همکاری متقابل را جهت نیل به ایجاد امـنیت فـراگیر بـا مفهوم جدیدش فراهم سازند. (مصلی نژاد،140،1387)

در نگرش زیـست‌ محیطی انتقادی ،تهدید از تعارض منافع دولت­ ها و اقدامات و بروز خشونت میان آن­ها ریشه نمی‌ گیرد، بلکه از اقدامات افراد یا گروه‌ هایی نشأت می‌ گیرد که در پاسخ به تحولات زیست‌ محیطی‌ زیانبار، دست به اقداماتی می ­زنند که یا به بروز خشونت مـی‌انجامد یـا مشروعیت و وحدت دولت را از بین می‌ برد. این رویکرد افزایش گازهای گلخانه ای بر اثر مصرف بیش از حد از انرژی های فسیلی و منابع طبیعی را بزرگترین تهدید امنیت بین الملل امروز می داند.

... ادامه دارد

فرنوش ابوطالبی دانشجوی دکترای روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است