هورامان، تمدنی با ارزشی جهانی | فراتاب
کد خبر: 11740
تاریخ انتشار: 11 مرداد 1400 - 17:56
د.مختار هاشمی
ثبت جهانی هورامان، میراث زمین شناسی و فرهنگی-طبیعی با اهمیت جهانی

 

فراتاب: در این بسته سیاستگذاری (policy breif) رویکردی برای حفاظت از میراث زمین شناسی و فرهنگی-طبیعی هورامان با ایجاد ژئو پارک هورامان ارایه می‌شود. از سال 2011 تا کنون این مفاهیم در کنفرانس ها و مقالات متعددی بیان شده است. آنچه در این بسته سیاستگذاری پیشنهاد می شود این است که در چارچوب حفاظت محیط زیست و اکوسیستم غنی و مدیریت پایدار منابع آب و خاک، ژئو پارک هورامان تعریف شود و برای ثبت جهانی در یونسکو آماده گردد.

منطقه جغرافیایی
هورامان، البته نمی توان مرز مشخصی را برایش تعریف کرد و بسیار وسیعتر از مرزهای ژیوپولتیک کنونی است. تعاریف مختلفی از هورامان شده است اما این قسمت از کردستان در عراق و ایران قرار دارد. در ایران قسمت های از استان کردستان (شامل شهرستان های سنندج، کامیاران، سرو آباد و مریوان) و کرمانشاه (هورامان به نام اورامانات شامل شهرستان های پاوه، ثلاث باباجانی، جوانرود و روانسر شناخته می شود). در قسمت عراق در استان های سلیمانیه (شهرستان پنجوین) و هلبجه قرار گرفته است.


ویژگی‌های تمدن هورامان
هورامان دارای تمدن عریق است و از عناصر مهمی تشکیل شده است از جمله (1) معماری منحصر به فرد روستاهای منطقه، (2) روش های مخصوص باغداری، (3) ویژگیهای تولید صنایع دستی، (4) تکنولوژی سنتی تولید و نگهداری مواد غذایی (خشکبار)، (5) تکنولوژی سنتی تولید پوشاک (تن پوش- پاپوش) ، (6) فرهنگ و باورهای آیینی و اماکن مقدس و مساجد، (7) نحوه مخصوص زندگی (ییلاق و قشلاق)، (8) قرار گرفتن در زاگرس و شاهو و مناظر زیبا و منابع زیاد از جمله آب، خاک، فلور و فون زیاد. هورامان دارای تنوع زیستی بالا و گیاهان و جانوران زیادی وجود دارد. مدتی قبل دو گونه گیاهی منحصر به هورامان که جرو ذخایر ژنتیکی فلور جهان است ثبت شده است، و (9) هورامان آثار تاریخی زیادی دارد که در وهله اخیر ما بین اسپریز و هجیج آثار دوران پارینه سنگی که به 70 هزار سال قبل برمی گردد کشف شد. و هنوز سایت های تاریخی زیادی برای واکاوی وجود دارد.

ثبت جهانی هورامان
نقاط قوت هورامان عبارتند از:
• طبیعت زیبا و بکر
• بزرگترین رودخانه سیروان و سرشاخه های آن
• مناظر خلاب و اشکال مختلف ژئومورفولوژی
• تنوع زیستی فون و فلور
• وجود ذخایر شیلات و اقتصاد مولد محلی
• آثار تاریخی زیادی که به آن اشاره گردید
پتانسیل های هورامان را باید ارزیابی کرد و از این راه توسط مجامع محلی بهتر حفاظت و صیانت شود. لازم است که جوامع محلی در هورامان برای تدوین برنامه اقدام برای حفاظت از محیط زیست هورامان درگیر شوند. بنا بر این، جوامع محلی و اهالی هورامان می توانند پاسبان و پاسدار این تمدن شوند و مدیریت منابع طبیعی بدون حضور این جوامع محلی امکان پذیز نیست.

میراث عظیم این منطقه در زمینه مدیریت منابع طبیعی (آب و خاک) قابل تحسین است. قانون آب و آبیاری چند هزار ساله حاکم است:
• نظام تخصیص و تقسیم آب معروف به آژین برای سیستم آبیاری
• سیستم تقسیم و تخصیص مراتع برای دامداری پایدار
• نطام اقتصادی مولد سازگار با طبیعت و محیط زیست
بنا بر این لازم است که این نوع سیستم حکمرانی منابع طبیعی مبتنی بر جوامع محلی که بر اساس دانش بومی استواز است، احیا شود و مورد مطالعه و بررسی بیشتر واقع گردد.

برای حفاظت از میراث فرهنگی-طبیعی هورامان، می توان از یک رویکرد تاریخی شروع کرد و با رویکرد یکپارچه به مولفه های مختلف تمدن هورامان نگاه کرد. بنا بر این ایجاد دبیرخانه دایمی هورامان شناسی که ابعاد مختلف زندگی انسانی در این منطقه را بررسی کند بسیار ضروری است. برای شناخت تمدن هورامان نیاز به تحقیات بیشتری در این زمینه هست. در حال حاضر سازمان میراث فرهنگی در استان های کردستان و کرمانشاه برای ثبت جهانی هورامان اقداماتی انجام داده، برای تقویت و تحکیم روند ثبت جهانی،ضروری است که طرح مشترکا با اقلیم کردستان عراق انجام شود. ایجاد دبیرخانه دایمی هورامان شناسی زیر مجموعه کوردشناسی شامل بررسی و ارزیابی یکپارچه ابعاد مختلف زندگی انسانی در این منطقه (ایران و عراق) است، پیشنهاد میگردد. رویکرد یکپارچه فراتر از مرزهای سیاسی لازم است.

پرده برداری از ثبت ملی بافت تاریخی روستای ژیوار در هورامان

میراث زمین شناسی کارستی هورامان
ارتفاعات منطقه هورامان عمدتاً ازسنگهاي آهكي (کارستی)، راديولاريتي تشكيل شده اند، دره تنگ و عظيم سيروان با ايجاد كانيوني قائم و وجود كوههايي مانند شاهو، زاولي، دالاني، ماكوان و كوسالان ازنظر بصري چشم اندازي بلند به منطقه بخشيده است. بنا بر این هورامان از منابع مهم مطالعاتي زمين شناسي، باستان شناسي و تاريخي محسوب می شود. نمونه های جالب کارستی بی نظیر در خاورمیانه در هورامان قرار دارد. وجود چشمه های کارستی بسیار با ارزش در هورامان دلالت بر ذخایر پر اهمیت آبهای زیرزمینی است. در عین حال، توسعه ناپایدار منابع آب می تواند لطمه ای بزرگی به این منابع وارد. برنامه های توسعه منابع آب و سدسازی در منطقه هورامان ذخایر با ارزش منابع آب کارستی را از بین می برد. برای مثال سد داریان بیش از 14 چشمه را زیر آب برد و سد مطالعاتی بلبر در حالت ساخت بیش از 21 چشمه کارستی را برای همیشه دفن میکند
تنوع پدیده های کارستی، سیماهای خطی، سطحی و دیگر چشم اندزهای کارستی در قلات مرتقع هورامان نشان دهنده سیر تکوینی تاریخی کارست زاگرس و میراث عظیمی از طبیعت خلاب و نادر همراه با توسعه مجتمع های انسانی و تمدن غنی در طول هزاران سال می باشد. هورامان از تنوع زیستی بالایی برخوردار است و این عاملی برای ماندگار ماندن سکونتگاهای سنتی و استقرارهایی انسانی از تاریخ ظهور شبانی و عشایری و روستاتی تا امروز. بنا بر این منطقه هورامان را می توان به عنوان یک میراث زمین شناسی (geo-heritage) نام برد.

 

ژئوپارک: زیبا شناسی میراث زمین شناسی هورامان

زیباشناسی (Aesthetics) یک مفهوم فلسفی است که از احساس، ارزش و تقدیر ما نسبت به اشیا و موجوداتی معنا می یابد که به گونه ای بر حس ما تاثیر می گذارند خاصه آنکه این تاثیر موجب مسرت ما را نیز فراهم آورد . طبیعت احساس و جلوه زیادی از زیباشناسی را نشان می دهد. طبیعت یک هنرمند بزرگی است و ابزارهای آن نیروها و فرایند های زیباشناسی می باشد. زیبایی و جمال مناظر طبیعی از جمله پدیده های کارستی نمادی از زیباشناسی است. زیبایی ابژه های زمین شناسی دلیل بزرگی است که چرا این پدیده ها برای حفاظت انتخاب می شوند.
نیروها و فرایندهای زمین شناسی ابزارهای مهمی برای احساس زیباشناسی می باشند. هنر راه مهمی برای تقدیر زمین شناسی است. پدیده های زمین شناختی فهم و درک زیباشناسانه را بخشیده اند که مفهوم زیباشنی بر آن اساس شکل گرفته است. با این مفاهیم زیباشنختی، کارهای هنری ویژگی های زمین شناسی را مجسم و نمایان می کند. با این مفهوم می توان همزیستی هارمونی با طبیعت را درجهانی احیا کرد که دچار فاجعه های طبیعی و تخریب اکوسیستم ها شده است.

میراث زمین شناسی (geoheritage) به المان هایی از تنوع زمین شناسی سرزمین اطلاق می گردد که از لحاظ علمی، فرهنگی و زیباشناسی از اهمیتی بالایی برای حفاظت برخوردارند. با زبان ساده، میراث زمین شناسی عبارت است از حکایت سرزمین: روایتی که در سنگ ها و زخنمون ها، معادن و خاک نهفته است یا بعبارت دیگری تاریخی گویاست که این اطلاعات را به نسل های بعد منتقل می شود. حفاظت میراث زمین شناسی (geoconservation) عبارت است از حفاظت کردن از تنوع زمین شناسی از لحاظ ارزش های ذاتی، اکولوژیک و میراث زمین شناسی پنج دلیل اساسی برای حفاظت از میراث زمین شناسی و تنوع زمین شناسی وجود داد.


1. به خاطر ارزش ذاتی خود
2. به عنوان یک منبع علمی آموزشی
3. به خاطر ارزش های فرهنگی و زیباشناسی خود
4. به عنوان معادل غیر زنده تنوع زیستی
5. برای ارایه خدمات زیست محیطی و خدمات اکوسیستمی


ژئوپارک ها مناطقی هستند با میراث زمین شناسی غنی و برجسته که در درجه اول برای ترکیب حفاظت از میراث زمین شناسی با ترویج اکوتوریسم جهت ارتقای اقتصاد محلی پایدار و توسعه فرهنگی .بر اساس تعاريف جهاني يونسكو، ژئوپارك باید داری 3 ویژگی باشد:


1. منطقه ای با يك يا چند ويژگي علمي، نه فقط وابسته به علم زمين شناسي، بلكه همچنين به خاطر وجود مزاياي باستان شناسي، بوم شناسي يا ارزش هاي فرهنگي باشد.
2. داراي برنامه مديريتي طراحي شده، به منظور ارتقای رفاه اجتماعي و توسعه پایدار اقتصادي در منطقه باشد.
3. بتواند روشهاي حفظ و بهبود بخشيدن وضعيت ميراث زمين شناسي منطقه را به نمايش گذاشته و با فراهم آوردن بستري مناسب براي آموزش روشن‌تر و گسترده‌تر شاخه‌هاي متنوع علوم زمين و مسائل محيط زيست را گسترش دهد.


درک این نکته حائز اهمیت است که حفاظت زمین شناسی میراث زمین به تمهیداتی نیازمند است که ریشه در باورها، اعتقادات،امکانات و الزامات فرهنگی-اجتماعی دارد. هر ارزیابی و هر اقدامی برای توصیف، نگهداری و یا حفاظت از پدیده های زمین شناسی باید منطبق بر امکانات و قواعد محلی و متاثر از برونمایه های بین المللی باشد. این روند در ایران می تواند به شدت متاثر از سه عامل اخلاق، اقتصاد و فرهنگ باشد.

 

کارکرهای مختلف میراث زمین شناسی کارستی هورامان
ارزش ذاتی دارای المان های متعددی است از جمله زیباشناسی، اخلاق، دلبستگی و معنویت و شیوه های ملموس مانند آموزش و پرورش، مقررات، استفاده از روش های و فرهنگی و تجربی. استفاده از زمین کارستی و زمینه اجتماعی-باستان شناسی هورامان از مضامین مهمی است که برای ثبت در میراث جهانی باید در نظر گرفته شود. قدیمی ترین سند استفاده انسان از کارست به ما قبل از تاریح بر میگردد، در زمانی که مجتمع های دوران اواسط پارینه سنگی از غارهای کارستی و پناهگاه های صخره ای استفاده می کردند. این باعث شده است که هورامان از لحاظ باستان شناسی بسیار غنی و پربار باشد.

1- كارست منبعي براي تامين آب
در امتداد زاگرس مواجهه با یک تنوع اقلیمی از مرطوب تا خشک گرم هستیم. از طرفی ارتفاعات زاگرس به شکل محلی خود اقلیم های متنوع منطقه ای را موجب شده است. این امر علاوه بر تغییر در مرفولوژی کوهها، نوعی تنوع زیستی را در جامعه گیاهی و جانوری این سلسله جبال فراهم نموده که منجر به پدید آمدن یکی از زیباترین جلوه های آفرینش و مظاهر طبیعی گشته است. تشکیلات آهکی این سلسله جبال و ایجاد هزاران هزار درزه و شکاف به مثابه مجاری ورود آب به دل سفره های کارستیک زاگرس موجب پدید آمدن چشمه های طبیعی فراوانی گشته است؛ به عبارتی درون زاگرس به معدنی برای ذخیره میلیاردها متر مکعب آب تبدیل گشته است و سرریز این منابع در شکل چشمه های طبیعی موجبات شکل گیری رودخانه های دایمی گشته است؛ به عبارتی یک بیلان قاعده مند بین نزولات آسمانی و ورود آن به این مخازن کارستی و تخلیه آنها فراهم گشته است که هر گونه تغییر در این فرایند عواقب جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. بنا بر این برنامه سدسازی یکی از بزرگترین منابع آب زیرزمینی کارستی خاورمیانه و ایران را نابود می کند شامل چشمه تاریخی بل که زیر سد داریان دفن شد.


2- منابع فرهنگی کارست
منطقه هورامان دارای فرهنگ غنی می باشد و با ارایه روایت های جامعه شناختی و اساطیری می توان آن را به عنوان سایت زمین گردشگری ترویج داد. حضور نمادها و مراسم ها و آیین ها که در فرهنگ های جوامع محلی تثبیت شده است به خصوص ادبیات و اصطلاحات کارستی کردی برای توصیف اشکال کارستی اساس مناسبی برای فهم میراث زمین کارستی منطقه را فراهم میکند. البته استفاده پایدار از منابع کارستی را تقویت میسازد. و راه راهبردی را برای ایجاد ژئوپارک هورامان ایجاد میکند. پارامترهای زبان شناسی می تواند بیشتر توسعه داده شود و اصطلاخات که فراموش شده مورد بررسی قرار گیرد. لازم به ذکر است که به علت تشابه زبانشناسی کردی و فارسی، این مطالعات فرهنگستان زبان فارسی را می تواند برای یافتن معادل مناسبتری برای اصطلاحات کارستی فارسی پیدا کند


مراسم پیر شالیار یکی از جاذبه های قومی (نژادی)-عرفانی (معنوی/مذهبی)- هنری (آواز/موسیقی / رقص سماع) فرهنگی (جشن ها/اسطوره ای/ لباس/ آداب و رسوم/ دانش/ارزش ها) و در محیطی مردم شناسانه (سکونتگاه های سنتی/ بافت و معماری های خشکه چین) با جاذبه های زمین شناسی بی همتا ( ریخت شناسی کارست شاهو) می باشد. استفاده از ارزش ها و باورهای محلی شامل اسطوره بهتر از هر قانون و قاعده ای می تواند در تبیین ارزشی میراث زمین و حفاظت از آن موثر واقع شود. در نتیجه فرهنگ حفاظت را در جوامع محلی تثبیت نمود. لازم به ذکر است که مراسم پیر شالیار نمودی از اصالت فرهنگی مردم هورامان می باشد که توانسته است همراه با همسویی و تعایش در تعامل با مدرنیته ویژگی های فرهنگی و قومی خود را حفظ کند این نشان می دهد که دارای ارزش های فرهنگی و میراث جهانی میباشد. هورامان آیینه ای از گذشته در دوران پسامدرن می باشد و مراسم پیرشالیار نمادی تاریخی زنده است که گذشته را ترسیم و مجسم میکند.


لازم به ذکر است که وجود این سایتهای باستانی علاوه بر زیبایی ظاهری برخی از آنها، می تواند با تحریک دلبستگی و عشق و علاقه باعث انگیزش خانه شده و مانع تخریب و غارت آن به طمع گنج و دزدی اشیای باستانی شود. در این راه با آموزش می توان به مردم محلی گفت که ابزارهای سنگی پیش از تاریخ از نظر تجارت و فروش چیزی عایدشان نمی کند بلکه یک سند علمی است. مانند استخوانهای جانوران فسیل کواترنری که حاوی منابع اطلاعاتی فراوانی است اما ساکنان محلی با حفر کف غارها برای گنج یابی موجب تخریب آنها و از بین رفتن پیشینه تاریخی و پیش از تاریخی می شوند. آنچه که در غارهای شاهو به وفور دیده می شود.


دیوارهای سنگ خشک (معماری ساده)، سکونت گاه های سنتی و رفتارهای اجتماعی دیگر نمونه ای از استفاده پایدار از منابع در هورامان می باشد. مصالح قرضه کارستی محلی برای استفاده در ساختمان ها بافت فرهنگی و باستان شناسی را محفوظ نموده است. استقرار مجتمع ها برای مدت طولانی در این منطقه صعب العبور باعث شده است که کردها فرهنگ مادی خود را با منابع منطقه سازگار کنند. دیواره های سنگی خشک بدون ملات ساخته و نماینگر هنر معماری بومی سازگار با منابع و مناظر و چشم اندازهای کارستی می باشد. زیبایی این ساختارها که با هنر ملموس معماری نیز امیخته شده است با القای احساس لذت و خوشی موجب خلق چشم اندازی انسانزاد در کنار محیطی طبیعی می شود که هم از منظر روحی و هم از نگاه تکریم به فراورده های انسان-محیط می تواند باعث رفتاری احساسی شود. این رفتار احساسی توام با لذت دیدن چشم اندازهای کارستی می تواند در صورت تشویق گردشگران به بازدید از این مناطق موثر باشد.

 

3- تنوع زمین شناسی و تنوع زیستی در مناطق کارستی
هورامان به عنوان زیستگاه از تنوع زیستی بالایی برخوردار است. کوهستانی بودن منطقه، وجود نواحی پرشیب و اختلاف ارتفاع موجب زیستگاه های متنوعی برای زندگی گونه های مختلف گیاهی و جانوری شده است. زیستگاه هورامان فون و فلور غنی ای در خود جای داده که می توان به گونه های پرندگان شکاری (falconidae, accipiteridae)، خرس قهوه ای (ursus arctos) و پلنگ (panthera pardus) اشاره کرد. پوشش گیاهی غالب منطقه شامل بلوط (quercus spp)، بادام کوهی (amygdalus)، پسته وحشی (pistacia atlantica)، انجیر وحشی (ficus cf. carcia)، و زالزالک (crataegus) است. قسمتی از منطقه کوسالان شاهو بر اساس مصوبات شورای عالی محیط زیست در سال 1388 به عنوان منطقه حفاظت شده تحت مدیریت اداره کل حفاظت زیست استان کردستان درآمده است.
در بررسی های که در سال 1375 در قالب گونه های نادر گیاهی استان کردستان توسط دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران روی منطقه شاهو انجام شد. بیش از 350 گونه گیاهی در مطالعات صحرایی جمع آوری گردید که درصد قابل توجهی از آنها بوم زاد منطقه شاهو و هورامان می باشند.


سخن آخر: ثبت جهانی هورامان

هورامان از سوی یونسکو سرانجام ثبت جهانی شد و این فرصتی بی نظیر در اختیار ما قرار داده است. اما این ابتدای راه است و بایستی مسائل راهبردی مختلفی را مد نظر داشته باشیم:
1- تقویت مشارکت مردمی.
برای درک بیشتر دیدگاه ها و سیستم های باور جامعه در مورد عملیاتی کردن زیباشناسی میراث زمین شناسی نیاز به مطالعات قوم نگاشتی و اجتماعی می باشد. عزم عمومی و سیاسی برای اجرای برنامه حفاطت میراث زمین شناسی لازم است.
2- نیاز به رویکرد علمی دقیق.
رویکرد روش شناختی مبنی بر زیباشناختی کارست و استفاده از ابزار تحلیلی برای منش نمایی میراث زمین میتواند نشان بدهد که منظقه هورامان از قابلیت بالایی برخوردار است و تنوع زیستی و تنوع زمین شناسی بستری را برای ایجاد مکانیسمی برای تحقق توسعه پایدار، بهره برداری مناسب از منابع کارستی در قالب فرهنگ غنی فراهم آورده است.
3- نیاز به ظرفیت سازی و آموزش.
آنچه مسلم است که ثبت جهانی اول راه است. ثبت هورامان به عنوان ژئوپارک نمی تواند حفاظت زمین شناسی را ضمانت کند: در درجه اول ظرفیت سازی لازم نیاز است که دیدگاه ها در سطوح مختلف ملی تا محلی به سوی توسعه پایدار و حفاظت از میراث زمین شناسی تحول پیدا کند و در درجه دوم مدیریت مناسب یکپارچه برای پایداری اکوسیستم های در معرض خطر مستقر شود. تجربه ژئوپارک قشم را باید در نظر داشته باشیم.
4- نیاز به قانونگذاری و اصلاحات نهادی.
واقعیت ان است در کشورهایی که هنوز نه قوانین مدونی برای حفاظت از میراث زمین شناسی تدوین شده و نه اشتیاق عامه برای دیدن ابژه های زمین شناسی تحریک شده است نه می توان به توسعه ژئوتوریسم دلخوش بود و نه برنامه های ژئوکنسرویشن را پیاده کرد. با این همه نبود قوانین یا دستوالعملهای تدوینی را نمی توان دال بر نبود حس زیباشناسی و اشتیاق عامه برای دیدن هر چیز زیبای طبیعی دانست. در چنین حالاتی نخست باید زمینه های اشتیاق عامه فراهم شود سپس به برنامه ریزی و طراحی و معرفی ژئوسایتها و ژئوپارک پرداخت. نمی توان یک کوهستان را با گارد و نگهبان محصور کرد تا امنیت برای گردشگران طبیعی تامین شود اما می توان با ایجاد برنامه های تشویقی مبتنی بر حس زیباشناسی و باورهای اجتماعی-فرهنگی مردم پای گردشگران زمین شناسی و سایر علاقه مندان را به گونه ای به منطقه باز کرد که تردد و جنبش عمومی اشتیاق محلی خود بخود راه هر گونه نا امنی را ببندد. همچنین سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی باید از لحاظ سازمانی (سیاست- قانون- تشکیلات) تقویت شود که بتواند جلو تخریب آثار ملی طبیعی (مانند چشمه بل) و میراث زمین شناسی را بگیرد. ثبت جهانی هورامان می تواند سازمان میراث فرهنگی را از لحاظ نهادی تقویت نماید.

 

نویسنده: دکتر سید مختار هاشمی، رئیس کمیسیون گردشگری، اقتصاد ورزش و اقتصاد هنر اتاق بازرگانی سنندج و عضو شورای راهبردی پرونده ثبت جهانی هورامان

لازم به ذکر است این مقاله پیش‌تر در ماهنامه فراتاب منتشر شده است

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است.

 

نظرات
آخرین اخبار