فراتاب – گروه اجتماعی: برخی علل اجتماعی گرایش به اعتیاد را چنین برشمرده‌اند: در دسترس بودن مواد مخدّر، بیكاری، نابرابری های اقتصادی و اجتماعی، محیط جغرافیایی و محله زندگی نامناسب، ضعف قوانین و ضعف اجرای آن، دوست ناباب، و ضعف دین‌داری در جامعه. از مجموع این علل، چنین می‌توان برداشت نمود که بسیاری از این علل گرایش به اعتیاد، در چارچوب ساختاری جوامع بوده و اراده مندی در آن نقش کمرنگ‌تری را بر عهده دارد. اما هرگز نمی‌توان نقش هویت‌های فردی را در اعتیاد افراد یک جامعه انکار نمود. مشكلات روانی، کنجكاوی، ضعف اراده، فرار از زندگی تكراری، انگیزه‌های درمانی، و شخصیت نابهنجار فرد می‌توانند از مهمترین علل فردی و اراده گرایانه گرایش به اعتیاد افراد جامعه باشند. اما اینکه خود اعتیاد مسئله ای اجتماعی است که حتی می تواند امری سیاسی تلقی شود و یا اینکه اعتیاد تنها ماهیتی اجتماعی داشته و هیچ ربطی به سیاست ندارد، مسئله ای قابل تامل می نماید.
در طول تاریخ ایران، اعتیاد رابطه نزدیکی با سیاست‌های حکومتی داشته است. بسیاری معتقدند مصرف عمومی مواد مخدر در ایران از دوره صفوی و با رواج یافتن کشت خشخاش آغاز شده است. در دوره قاجار تولید و مصرف مواد مخدر در ایران افزایش یافت و اعتیاد به یک پدیده اجتماعی در ایران تبدیل شد. به صورتی که حتی صادرات تریاک یکی از منابع درآمدهای ارزی ایران بود. روند گسترش استفاده از تریاک و مواد مخدر در دوران پهلوی نیز افزایش یافت تا اینکه با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، قوانین کیفری برای مبارزه با مواد مخدر تصویب گشت و کشت خشخاش در ایران متوقف شد تا گونه‌ای که امروزه قاچاق مواد مخدر در ایران، می‌تواند منجر به صدور حکم اعدام گردد. اما در عمل نیز شاهدیم که شدت عمل و سخت گیری های جمهوری اسلامی ایران نیز برای جلوگیری از گسترش استفاده از مواد مخدر کافی نبوده است. به‌گونه‌ای که امروزه اعتیاد همچنان به عنوان یک مسئله اجتماعی بسیار مهم در ایران شناخته می شود و آنچه سیاسی بودن آن را برجسته می نماید مسئله ی رابطه ای است که با کارآمدی دولت در ابعاد مختلف امنیتی، سیاسی، حقوقی، فرهنگی و اقتصادی دارد به این معنی که می بایست دولتمردان و گروهها و جناح های مختلف سیاسی کشور آن را در صدر برنامه ها و اهداف خود قرار دهند.
در ابتدا، آنچه امروزه مسئله گسترش اعتیاد در ایران را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد مسئله مرزهای شرقی است. هم‌جوار بودن اراضی کشت تریاک در افغانستان با خاک ایران تأثیر محسوسی بر افزایش آمار اعتیاد در ایران داشته است. ایجاد امنیت و محدودیت در مرزهای شرقی برای پیشگیری از ورود بی‌رویه مواد مخدر به کشور از اقدامات اصلی دولت می‌تواند باشد. از طرف دیگر، از دیدگاه حقوقی در ایران امروز، اعتیاد جرم محسوب نمی‌شود بلکه تنها یک نوع بیماری است که این خود، مبارزه جدی با اعتیاد و بالاخص معتادین را از اولویت خارج کرده و قبح عمومی مربوط به اعتیاد در جامعه را کمرنگ تر نموده است. همچنین در ایران، اعتیاد به عنوان مسئله سیاسی مطرح نیست و عنایت به مسئله اعتیاد اهمیت کمتری در برنامه ها و سیاست های عمومی دولت دارد. در جامعه نیز دیدگاه منفی افکار عمومی نسبت به اعتیاد و عدم مسئولیت‌پذیری افراد نسبت به معتادین در جامعه با کارآمدی دولت گره‌خورده است و اعتیاد، فقر، کارتن‌خوابی و حتی گورخوابی را به معضل اجتماعی - سیاسی و فرهنگی گسترده تری برای دولت تبدیل کرده است.
واضح است که اعتیاد مسئله ای فردی نیست، آسیبی اجتماعی است که کل جامعه را به چالش در مورد خود فرا می‌خواند؛ بنابراین رسیدگی و توجه ساختاری، دستگاهی و دولتی را می‌طلبد. بنابراین اعتیاد نه‌تنها مسئله ای اجتماعی است بلکه امری سیاسی است چرا که مقابله با آن‌هم در سطح پیشگیری و هم مبارزه در دست دولت و سیاست‌گذاری‌های اجتماعی، سیاسی و امنیتی آن است. در بحث مربوط به پیشگیری از اعتیاد در جامعه باید به سلامت اجتماعی توجه شود که امری مهم است؛ یعنی باید جامعه را به قدری با نشاط، امید و سالم نگه داریم که افراد تمایلی برای رفتن به سمت جرائم و آسیب‌ها نداشته باشند. وزارت بهداشت نقش اصلی را در پیشگیری از اعتیاد عمومی دارد. همچنین نقش آموزش و پرورش، دانشگاه ها، خانواده ها و سازمان‌های مردم نهاد و دستگاه‌های فرهنگی نیز در این زمینه مهم و حائز اهمیت است. باهدف کاهش و اصلاح آسیب‌های اجتماعی ناشی از مواد مخدر این موضوع مهم باید از طرف دولت دنبال شود. شناسایی توزیع‌کنندگان اصلی و خرده فروشان، پاک‌سازی نقاط آلوده، فرهنگ‌سازی و اطلاع رسانی در خصوص عواقب مصرف مواد مخدر به ویژه مواد صنعتی در بین جوانان، ایجاد مراکزی برای بهبود معتادان، کمک به بهبودی آنان و ایجاد اشتغال برای آنان از دیگر موضوعاتی است که باید دنبال شود.
معصومه طالبی دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی
مطالب منتشر شده بعضاً بیانگر دیدگاه فراتاب نیستند
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
