فراتاب: زبان شناسنامە و هویت هر قوم و ملتی است. از هنگامی کە بشر توانستە آواهایی از خود بروز دهد با اختراع و کشف و رسم کشیدن و نوشتن بە وجود خود معنا بخشیدە است. آنچە مشخص است، این است که زبان کُردی نیز در طول تاریخ بمانند همه زبان‌های دیگر در تلاش برای حفظ و نگهداری خود  بوده است.

مراحل زبان کُردی در گذر تاریخ:

1. از آغاز تاریخ تا پیدایش امپراطوری ماد یعنی 1500 سال قبل از میلاد
2. از پیدایش امپراطوری ماد تا آمدن دین اسلام و مسلمان شدن برخی از کُردها
3. از مسلمان شدن برخی از کُردها تاکنون

با پیدایش خط در مزوپوتامیا (بین النهرین) بویژه در دوران سومری، اَکدی، ایلامی، هیتیتی، لولوی و (هۆری: خۆر) که در میان ۲۳۰۰ تا ۱۰۰۰ ق.م، خط میخی (با توجه به اثار به جا مانده) گسترش یافته و بعدها نام اورارتو را به خود گرفته است. به مرور دو زبان هۆری و اورارتو در مناطق کُردستان با زبان میتانی ــ هۆزانی ئاری در هم آمیخته شدند و این زبان میتانی با آمیخته شدن با دیالیکتیک‌های ایرانی آغازی است برای بوجود آمدن زبان کُردی.

فرمانروایی حکومت ماد که پایتخت‌شان آکباتان (همدان) از سال ٨۳۵ق.م تا ۵۴۹ ق.م، یعنی تا سرکار آمدن حکومت هخامنشیان بوده است.

در سال ۷۰۰ق.م با ظهور و گسترش آیین مزدایی تاکنون تاثیر اوستا بر زبان‌های هند و ایرانی و حتی زبان کُردی نیز قابل رویت است. استاد صدیق بُرکەای با اشارە بە دو نکتە مهم می‌گوید:

1. بعد از شکست امپراطوری ماد بدست کوروش پارسی، برای نابودی آثار به جا مانده از ماد تلاش بسیاری شده است.
2. هرودوت که در سال ۴۵۰ق.م بە شرق سفر می‌کند و گذرش بر ایران نیز می افتد، می گوید: وقتی به ایران سفر کردم بسیاری از آثار ماد از بین رفته بود و حتی بسیاری از مردم، آنها را فراموش کرده بودند و این سندی است بر اینکه هخامنشیان این آثار را نابود کرده‌اند.

بعد از به حکومت نشستن هخامنشی در سال ۵۵۰ق.م زبان پارسی به عنوان زبان رسمی و پاسارگاد به عنوان پایتخت اعلام گردید. در تاریخ مادها دیاکونف با اشاره به نظم و هماهنگی در نوشتار بر سنگواره‌های پارسی قدیم و تقسیم‌بندی آنان بر چند بخش و هر بخش بر چند جمله تاکید می‌کند که از بابل و ایلام برگرفته نشده بلکه از زبان اورارتو گرفته شده‌اند. با توجه به این داده می‌توان گفت که زبان پارسی کهن خط میخی را از مادها یاد گرفته‌اند. در همین رابطه استاد تقی بهار در کتاب سبک شناسی در صفحه ۶۵ چنین می‌نویسد: الفبای میخی مادی شامل ۴۲ حرف است که ۳۶ حرف آن از خط میخی آشوری گرفته و ۶ حرف را خودشان اختراع کردەاند و آن را برای سنگواره‌های دوران حاکمیت‌شان به کار گرفته‌اند.

در این دوران تحولی عظیم در زمینه خط رخ داد. خط میخی کمرنگ شد و خط آرامی کم کم جای آن را گرفت. با گسترش و کاربرد خط آرامی می‌توان خط فینیقی را بر ۵ مرحله تقسیم نمود:

1. آرامی کهن ۹۲۵ق.م ــ ۷۰۰ ق.م
2. آرامی رسمی ۷۰۰ ق.م ــ ۲۰۰ ق.م
3. آرامی میانە ۲۰۰ق.م ــ ۲۰۰م
4. آرامی دوما ۲۰۰م ـــ ۷۰۰ م
5. آرامی معاصر ۷۰۰ م تا امروز

خط و زبان پهلوی در دو مرحله با آمدن اشکانیان و ساسانیان بوجود آمد و زبان اوستا نیز در پایان دوران ساسانیان بوجود آمد. با توجە بەتاریخ هر سرزمین و ملتی بە مرور زمان تغییراتی اساسی در زبان و نوشتار پدید آمده و کُردها نیز به دلیل اینکە در زیر سیطره حاکمیت عثمانی و ایران بودەاند و الفبای این دو نیز عربی و لاتین بودە، کُردها از الفبای عربی (آرامی) برای سورانی و از لاتین برای کُرمانجی استفاده نمودەاند. الفبایی کە تا بە امروز مورد استفادە کُردها قرار گرفتە است، این کار مربوط بە یک شخص و شامل یک مرحله نیست بلکه در طول و ادوار تاریخ طی مراحل گوناگون هر بار روشنفکران و زبان شناسان  برجستەای بر روی آن کار کرده، بطوری‌که می‌توان  از عصر باباطاهر همدانی که حروف گ، پ، چ، ژ، ی به الفبای عربی زیاد شد تا دوران شیخ محمود که فتحه، کسره، ضمه (ـَــِــُ)  بە الفبای آرامی کنونی اضافە نمودە، این روند تا بە امروز ادامە داشتە و تا سال ۱۹۷۰ و بعد از پایەگذاری «کۆڕی زانیاری کورد» شیوەی دیگر از الفبای آرامی به تلاش و کوشش آنان بە میدان آمد و می‌توان گفت این الفبا حاصل زحمات همه است نه یک شخص خاص.

الفبای کُردی کُرمانجی:

الفبای کُردی کُرمانجی شامل ۳۱ حرف است که از میان این ۳۱ حرف، ۲۳ حرف بیصدا(صامت) و ٨ حرف صدادار(مصوت) هستند.

Alfabe;

Aa  Bb  Cc  Çç  Dd  Ee   Êê  Ff  Gg  Hh  Ll  Îî  Jj  Kk  Ll  Mm  Nn  Oo  Pp  Qq  Rr Ss  Şş  Tt  Uu  Ûû  Vv  Ww   Xx  Yy  Zz

 Tîpên dengdar;

b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z

 Tîpên dengdêr;

a e ê i î o u û

 الفبای کُردی سورانی:

الفبای کُردی سورانی شامل ۳۷ حرف است کە از این ۳۷ حرف، ۲۹ حرف بیصدا(صامت) و ٨ حرف صدادار( مصوت) هستند.

ئـ  ب  پ  ت  ج  چ  ح  خ  د  ر  ڕ  ز  ژ  س  ش  ع  غ  ف  ڤ  ق  ک  گ  ل  ڵ  م  ن  و  ه  ی ا ـە ە و  وو  ۆ  ی  ێ  بزرۆکە (کورتەبزوێن)

 حروف بیصدا:

ئـ  ب  پ  ت  ج  چ  ح  خ  د  ر  ڕ  ز  ژ  س  ش  ع  غ  ف  ڤ  ق  ک  گ  ل  ڵ  م  ن  و  ه  ی

 حروف صدادار:

ا  ،  ـە ە  ،  و  ،  وو   ، ۆ  ، ی  ، ێ  ، بزرۆکە ( کورتە بزوێن).

اسامی تعدادی از روشنفکران و زبان‌شناسان کُرد:

خلیل خیالی (١٨٧٦ ــ ١٩٢٦) روستای موتکە در استان بدلیس در کردستان ترکیه. زبانشناس، نویسندە، محقق. در سال ١٩٠٧ اولین کتاب الفبای کُرمانجی را در شهر استانبول چاپ و منتشر کرد.

قَنات کوردو (١٩٠٩ ــ ١٩٨٥) روستای سوسز از توابع قارس ـــ ڕوسیە. فیلسوف، نویسندە، زبان‌شناس. در دانشگاە لینینگراد بر زبان کُرمانجی کار کردە و فرهنگ زبان کُردی برای کودکان ابتدایی و کتاب دستور زبان و مجموعەهای دیگری در زمینە زبان، تاریخ و ادبیات کُردی نوشتە است.

 جلادت بدرخان (١٨٩٣ ــ ١٩٥١) استانبول ـــ سوریە. سیاستمدار، نویسندە، روزنامەنگار، زبانشناس. در سال ١٣٣٢ بعداز چهاردە سال تحقیق و تفحص زبانشناختی الفبای کُردی کُرمانجی  را پایه گذاری کرد.

حسین حُزنی مُکریانی برادر گیو مُکریانی (١٨٨٣ــ ١٩٤٧) روستای اینچکه نزیک به بُغدەکَندی سقز ــ بوکان ـــ اربیل، فیلسوف، تاریخ نگار ، روزنامەنویس، عکاس. اولین الفبای کُردی سورانی را در سدە ٢٠ بە چاپ رسانید.

توفیق وهبی (١٨٩١ ــ ١٩٨٤) سلیمانیە ـــ لندن: نویسندە، زبان‌شناس، تاریخ نگار، سیاستمدار، افسر نامدار کُرد. مقالە چگونە و با چە حروفی بنویسیم. کتاب دستور زبان کُردی ــ ١٩٢٩، کتاب دستور زبان کُردی (خوێندەواری باو) ــ١٩٣٣، کتاب دستور زبان کُردی ــ ١٩٦٤.

 ابراهیم امین بالدار (١٩٢٠ــ١٩٩٨) سلیمانیە ــ سلیمانیە. نویسنده، معلم، شاعر، زبان‌شناس. الفبای جدیدی کُردی استاندارد را در سال ١٩٥٠چاپ و منتشر نمود.

ئاوڕدانەوەیەکی کورت بەسەر مێژووی زمان و ڕێنووسی کوردی سۆرانی ــ کورمانجی

فه‌راتاب: زمان ناسنامە و پێناسەی هەر نەتەوەیەکە. لەوەتەی مرۆڤ قووڕگی کراوەتەوە و توانیوێتی دەنگ هەڵبڕێ بە داهێنان و کێشانەوە و نووسین مانای بە هەبوونی خۆی بەخشیوە. دیارە نەتەوەی کوردیش لەوە بێ بەری نەبووە بە درێژایی مێژوو حەول و تەقەلای بۆ پاراستنی زمان و مانەوەی خۆیداوە. قۆناغە مێژووییەکانی زمانی کوردی بریتین لە:

1. لە سپێدەی مێژووەوە تا پەیدا بوونی ئیمپڕاتووری ماد واتا هەزار و پێنج سەد ساڵ پێش زایین.
2. لە پەیدا بوونی ئیمپڕاتووری ماد هەتا هاتنی ئایینی ئیسلام و موسڵمان بوونی بەشێکی کوردان
3. لە موسڵمان بوونی بەشێکی کوردان هەتاکوو ئێستا...

لەگەڵ سەرهەڵدانی نووسین لە مێزۆپۆتامیادا بەتایبەت لەسەردەمی سۆمەری، ئەکەدی، ئیلامی، هیتیتی، لوولووی و (هۆری: خۆری) کە لە نێوان 2300 تا 1000 پ.ز. ڕێنووسی میخی (شوێنەواری نووسراوە بەجێماوە) پەرەی سەندووەو ئەو زمانە دواتر نێوی ئورارتووی لێنراوە. دواتر دوو زمانی هۆری و  ئورارتوو لە ناوچەی کوردستان تێکەڵ بە زمانی میتانی ــ هۆزانی ئاری دەبن و لە دواییدا ئەم زمانە میتانییەی کە کاریگەری زمانانی خۆری و ئورارتووی تێدا مابوو تێکەڵ بە دیالیکتەکانی ئێرانی زمان دەبێت و لەم کاتەدا، بە واتا لە هەزارەی یەکی پ.ز. زمانی کوردی سەرهەڵدەدا.

فەرمانڕەوایی ماد کە پێتەختەکەیان ئەکباتانا (هەمەدان) بوو لەساڵی 835 پ.ز. دەست پێدەکات هەتا ساڵی 549 پ.ز. کە ئەخمینییەکان ــ هەخامەنیشییەکان دەسەڵات دەگرنە دەست.

لە 700 ساڵی پ.ز. سەرهەڵدانی زەردەشت و بڵاوبوونەوەی ئایینی مەزدایی و کاراکتەریی زمانەوانی ئاڤێستا تاکوو ئێستا کاریگەری لەسەر زمانەکانی هیند و ئێرانی بەگشتی و بە تایبەتی کوردیش ماوە. مامۆستا سەدیق بۆرکەیی ئاماژە بە دوو خاڵی گرینگ دەکات:

1. دوای ڕووخانی حکومەتی ماد بەدەستی کوروشی پارسییەوە لەبەر ناحەزییەکەیان بۆ لەناو بردنی شوێنەواری ماد هەوڵیان داوە.
2. هێرۆدۆت کە لە ساڵی 450پ.ز. دا دێتە خۆرهەڵات و بە ئێراندا دەگەڕێ دەڵێت؛ کە من چوومە ئێران نێوبانگ و شوێنەوار مادەکان لەناو خەڵکدا زۆرکەم بووبووە و خەڵک ڕووداوەکانی پێشوویان لەبیر نەمابوو و ئەوەش دەیسەلمێنێ کە کوروشی پارسی حەولی لەناو چوونی ئاسەوارەکانی مادی داوە.

دوای هاتنی فەرمانڕەوایی هەخامنشی لە 550پ.ز. زمانی پارسی کۆن دەبێتە زمانی فەرمی ناوچەکە و پێتەختەکەشیان دەبێتە پاسارگاد.

لە مێژووی ماددا دیاکۆنۆف ئاماژە بەوە کە ڕێکخستن و شێوەی نووسین بەردەنووسراوەکانی پارسی کۆن بە تایبەت دابەشکردنیان بە چەند بەش و هەر بەشێک بە چەند ڕستە لە بابل و ئیلام وەرنەگیراوە بەڵکوو لە ئورارتوو خوازراوەتەوە ئەوە بۆمان وەدەر دەخا کە پارسی کۆن خەتی میخی یان لە مادەکان وەرگرتووە و مامۆستا تەقی بەهار لە کتێبی «سبک شناسی لاپەڕەی 65»دا دەڵێت پیتی ئەلفبێی میخی مادی 42 پیت بوو کە 36 پیتی ئەو پیتانە لە پیتی میخی ئاشوورییەوە وەرگیراوە و ئەو 6 پیتەی تر خۆیان دایانهێناوە و دواتر کە هەخامنشییەکان هاتنە سەرکار ئەو ئەلفبێییەیان لە بەردەنووسراوەکانی خۆیاندا بەکار هێناوە.

لەو سەردەمەدا وەرچەرخانێکی مەزن لە بواری نووسینەوە ڕوویدا، ڕێنووسی میخی باوی نەما و ڕێنووسی ئارامی هێدی هێدی جێی گرتەوە. ئەو ڕێنووسەش پەرەی سەندووە و ڕێنووسی فینیقییە بە پێنج قۆناغی سەرەکیدا تێپەڕیوە؛

1. ئارامی کۆن 925 پ.ز ـــ 700پ.ز.
2. ئارامی فەرمی 700پ.ز ـــ 200پ.ز.
3. ئارامی ناوەند 200پ.ز ـــ 200 ز
4. ئارامی دوما 200 ز ـــ700 ز
5. ئارامی هاوچەرخ 700 ز  تا...

 ڕێنووس و زمانی پاڵەویی لە دوو قۆناغی سەردەمی ئەشکانییەکان و ساسانییەکان پێکهاتبوو. زمانی ئاڤێستا لە کۆتایی سەردەمەکانی ساسانی داهێندرا.

بەرە بەرە بە پێی مێژووی وڵات و ناوچە گۆڕانکاری بەسەر زمان و ڕێنووسدا هاتووە و بە هۆی ئەوەی کوردەکان کە لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و ئێراندا بوون و ئەلفبێی ئەو دوو وڵاتە عەڕەبی و لاتین بووە کوردەکانیش لە ئەلفبێی عەڕەبی (ئارامی) بۆ سۆرانی و لاتین  بۆ نووسینی کورمانجی کەڵکیان وەرگرتووە. دانانی ئەو ئەلفبێیەی تا ئێستا  پێیدەنووسرێ بە پێی سەرچاوە و بەڵگە مێژووییەکانی زمانەوانی، ئەلفبێی زمانی کوردی کاری یەک کەس نەبووە و لە هەر قۆناغێکدا ڕوناکبیران و گەورەکەسانێک هاتوون و کاریان لەسەر کردووە تەنانەت دەتوانین ئاماژە بەوە بکەین هەر لە باباتاهیری هەمەدانییەوە کە پیتەکانی گ، پ، چ، ژ ـی بە ئەلفبێی ئارامی زیاد کردووە، تا سەردەمی شێخ مەحموود و کۆماری کوردستان کە سەرە و ژێرە و بۆرە (ـــَـــِـُ) بەرەبەرە خرا نێو ئەم ڕێنووسە ئارامییەی ئێستا، ئەو ڕەوتە دروست و بەردەوام بووە هەتا ساڵی 1970 و پاش دامەزراندنی کۆڕی زانیاری کورد شێوەیەکی تری ئەلفبێی ئارامی لەسەر دەستی کۆڕ هاتە ئاراوە کە ئەم ئەلفبێیەی ئێستا لە ڕاستیدا بەرهەمی کۆڕی زانیارییە نەک تاک.

ئەلفبێی کوردی کورمانجی

ئەلفبای کورمانجی 31 پیتە. لەو 31 پیتە 23 پیت بێدەنگ و 8 پیتی دەنگدارە.

 Alfabe;

Aa  Bb  Cc  Çç  Dd  Ee   Êê  Ff  Gg  Hh  Ll  Îî  Jj  Kk  Ll  Mm  Nn  Oo  Pp  Qq  Rr Ss  Şş  Tt  Uu  Ûû  Vv  Ww   Xx  Yy  Zz

 Tîpên dengdar;

b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z

 Tîpên dengdêr;

a e ê i î o u û

 ئەلفبێی زمانی کوردی سۆرانی 37 پیته. لەو 37 پیتە 29  پیت بێدەنگ و 8 پیت دەنگدار ن.

 کۆی پیتە بێدەنگەکان بریتین:

 ئـ  ب  پ  ت  ج  چ  ح  خ  د  ر  ڕ  ز  ژ  س  ش  ع  غ  ف  ڤ  ق  ک  گ  ل  ڵ  م  ن  و  ه  ی ا ـەە و وو ۆ ی ێ بزرۆکە( کورتەبزوێن)

 پیتە دەنگدارەکان:

 ا  ،  ـە ە  ،  و  ،  وو   ، ۆ  ، ی  ، ێ  ، بزرۆکە ( کورتە بزوێن).

 هەندێک لە ڕوناکبیران و زمانەوانانەی کاریان بۆ ئەلفبێی کوردی کورمانجی و سۆرانی کردووە بریتین لە؛

خەلیل خەیاڵی ( 1876 ــ 1926)  مۆتکێ سەر بە پارێزگای بەتلیس لە باکووری کوردستان. زمانەوان، نووسەر و لێکۆڵەر.

لە ساڵی 1907 یەکەم کتێبی ئەلفبێی کوردی کورمانج لە شاری ئەستەمبووڵ چاپ و بڵاو دەکاتەوە.

قەناتی کوردۆ( 1909 ــ 1985) گوندی سۆسز سەر بە قارس ــــ ڕوسیە.

بیرمەند، نووسەر، زمانەوانی کورد؛

لە زانکۆی لێنینگڕاد کاری بۆ زمان و وێژەی کوردی کورمانجی و پەرەپێدانی کردوە.

فەرهەنگی زمانی کوردی بۆ مناڵانی سەرەتایی و کتێبی دەستووری زمانی کوردی و کۆمەڵێک کتێب و بەرهەمی تری لە سەر زمان و مێژووی ئەدەبی کوردی نووسیوە.

 جەلادەت بەدەر خان ( 1893 ــ 1951) استانبول ـــ سوریە. سیاستمدار، نویسندە، روزنامەنگار، زبانشناس. لە ساڵی 1332 دوای چواردە ساڵ لەسەر زمانی کوردی لێکۆڵینەوە و تێکۆشان لەسەر زمانی کوردی و ڕێکخستنی ، ئەلفوبێی لاتینی دامەزراند.

 حسێن حووزنی موکریانی برای گیو موکریانی ( 1883 ــ 1947 ) گوندی ئینچکە نزیک بوغدەکەندی لەسەری ڕێگای سەقز ــ بۆکان ـــــ اربیل.

بیرمەند، مێژوو نووس، ڕۆژنامەوان، وێنەگر. یەکەم کەس کە گەڵاڵەی ئەلفبێی کوردی سۆرانی بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە لە سەدەی بیستدا داڕشتووە.

 تەوەفیق وەهبی (1891ــ 1984) شاری سلێمانی ـــ لەندەن ؛ نووسەر، زمانەوان، مێژوونووس، سیاسەتمەند و ئەفسەری بەناو بانگی کورد؛ وتاری کوردییەکەمان بە چۆن حرووفێک و چۆن بنووسین؟ / دەستووری زمانی کوردی - ١٩٢٩ / دەستووری زمانی کوردی خوێندەواری باو ــ ١٩٣٣ / دەستووری زمانی کوردی ــ ١٩٦٤

ئیبراھیم ئەمین باڵدار ( ١٩٢٠ ــ ١٩٩٨) سلێمانی ـــ سلێمانی. نووسەر، مامۆستا، شاعیر، زمانەوان. لە ساڵی ١٩٥٠دا یەکەم کتێب بە ڕێنووسی ستانداردی کوردی چاپ و بڵاو دەکاتەوە.

سەرچاوەکان؛

1. فەرهەنگی خاڵ، ئاناهیتا
2. ڤەژین
3. ویکپیدیا
4. کوردپیدیا

منابع:

1. فرهنگ خال، اناهیتا
2. ڤەژین
3. ویکپیدیا
4. کوردپیدیا

نویسنده: چیمن سانیار