فراتاب(سرویس اقتصادی)| اهمیت بازارچه‌های مرزی در تقویت معیشت مردم و اثرگذاری آن روی کاهش توان تحریم‌ها موضوعی است که از دید صاحب‌نظران می‌تواند مورد توجه و نگاه سیاست‌گذاران قرار گیرد. مرتضی عبادی که سال‌ها در سمت‌های مختلف دیپلماسی و تجاری تجربه کسب کرده معتقد است تجار و بازرگانان ایرانی و عراقی در برخی گذرگاه‌های مرزی به دلایل متعددی با مانع روبه‌رو هستند و چالش‌های متعددی پیش‌روی آنان است. عبادی که در شرایط فعلی مسئولیت سرکنسولگری ایران در اربیل را بر عهده دارد، عنوان می‌کند با وجود مشکلات پیش‌رو، راه‌حل‌ها هم موجود هستند و نباید نسبت به آینده ناامید بود.
او البته دست‌اندازی تحریم‌های یکجانبه امریکا علیه ایران را در محدود شدن روابط تجاری بین ایران و کشورهای همسایه را کتمان نمی‌کند اما تاکید دارد تحریم‌های اعمالی امریکا بیش‌تر از آنکه بتواند بر نوع روابط اقتصادی و تجاری ایران و اقلیم کردستان عراق تاثیرگذار باشد، یک جنگ روانی است که فاقد هر گونه تاثیرگذاری در این روابط تاریخی است. گفتوگوی اختصاصی «فراتاب» در زیر با گریزی به توان بازارچه‌های مرزی در معیشت مردم، نگاهی کوتاه در اثرگذاری آن‌ها روی کاهش توان تحریم‌ها دارد. مشروح این گفتوگوی خودمانی را که در یک عصر بهاری انجام شد، در زیر پی بگیرید:
- فراتاب: در صورت ارایه تعریف جامعی از بازارچه‌های مرزی در عصر حاضر، سوال نخست این خواهد بود که این بازارچه‌ها چه نقشی در توسعه مناطق مرزی ایفا می‌کنند؟
مرتضی عبادی: بازارچه مرزی در تعاریف معمول به محوطه محصور مجاز برای مبادلات اقتصادی که با موافقت دولتین در صفر مرزی ایجاد و داویر حاکمیتی در آنجا ضمن اعمال قانون می‌کنند و تجار و بازرگانان طرفین قادر به دادوستد خواهند بود، معنی می‌شود.
تاسیس اینگونه از بازارچه‌ها در مرز میان مناطق غرب و شمالغرب کشورمان با کردستان عراق به زمان خروج صدام از مناطق شمال عراق در سال1991میلادی باز می‌گردد که استان‌های اربیل و سلیمانیه و دهوک در آن دوران تحت تاثیرتحریم اقتصادی صدام قرار گرفت. لذا احداث بازارچه‌های مرزی بر این اساس وظیفه انسانی و اسلامی در دستور کار ایران قرار گرفت و آنگاه توسعه یافت.
بازارچه‌های مرزی موقعیتی خاص و بی‌بدیل هستند که با به فعلیت رساندن ظرفیت‌های بالقوه جغرافیایی شهرستان‌ها مرزی که دوران سخت جنگ تحمیلی صدام علیه کشورمان را تحمل کردند تا در تثبیت جمعیت مرزنشین و جلوگیری از مهاجرت‌های بی‌رویه، تامین امنیت مرزی، ایجاد اشتغال، توسعه زیرساخت‌های مناطق مرزی و افزایش رفاه و استاندارد زندگی مرزنشینان طرفین تاثیر بگذارند.
- فراتاب: ناظران از بازارچه‌های مرزی به عنوان بازوهای بالقوه یاد می‌کنند که هم می‌تواند در تغییرات بالقوه محلی و هم نگاه ملی به مقوله تجارت تاثیرگذار باشد. با این اوصاف به باور شما بازارچه‌های مرزی در معیشت مردمان چگونه تاثیر خود را می‌گذارند؟
مرتضی عبادی: جهت‌گیری ویژه دولت در توجه به بازار مصرف کشورهای همسایه و هدف‌گذاری برای رونق تولید داخلی و افزایش صادرات غیرنفتی در سال 1398 به عنوان دغدغه اصلی کشور، فرصت مغتنمی است قابلیت بازارچه‌ها در اقتصاد محلی و ملی آزموده شود.
بازارچه‌ها می‌توانند باتوجه به رویکرد اقتصادی کشور به عنوان سرپل اساسی در حفظ و توسعه بازارهای پیرامونی عمل نمایند که این‌کار علاوه بر تاثیر مثبت در افزایش تولید داخلی، نرخ بیکاری در نواحی مرزی را کاهش و ضمن اشتغال‌زایی، شهرستان‌های مرزی را به بازار اقتصادی وگردشگری داخلی و خارجی فعال تبدیل و در توسعه منطقه‌ای و افزایش رفاه عمومی ایفا نقش نماید.
- فراتاب: مساله قاچاق همواره با مقوله بازارچه‌های مرزی در پیوند است. دولت تاکید دارد به دنبال ممانعت از قاچاق بارویکرد جلوگیری از خروج ارز است. اما اکنون این موضوع مطرح می‌شود که بارویکردهای شکل گرفته سیاست‌گذار، معیشت مردم در استان‌های کردنشین و شهرهای غرب کشور ممکن است تاحد زیادی با چالش همراه شود، از دید شما سیاست‌گذاری‌های مربوطه باید چگونه تعیین شود که آسیبی به چرخه بازار و تجارت بازرگانان در این شهرها وارد نیاورد؟
مرتضی عبادی: موضوع قاچاق و بازارچه‌های مرزی دو مقوله جداگانه هستند. بازارچه‌ها فرصت‌های طلایی هستند که دولت منبطق با قوانین و مقررات برای دادوستد قانونی بر آن موافقت و برای تکمیل و توسعه آن برنامه‌ریزی دارد از سوی رونق مبادلات اقتصادی از طریق بازارچه‌ها می‌تواند افزایش تولیدات ملی و حفظ و گسترش مشاغل کار و کارگری و ارزآوری را در پی داشته باشد. در حالی که قاچاق، مراکز تولیدی و کار کشور را هدف‌گیری کرده و معدود افرادی با به‌کارگیری سرمایه خود به‌دنبال افزایش سرمایه از راه‌های غیرقانونی هستند. لذا معیشت مرزنشینان شریف ما به میزان توسعه بازارچه‌ها ارتباط پیدا می‌کند.
- فراتاب: در شرایط کنونی که ایران با تحریم‌های یکجانبه از سوی امریکا مواجه است، از دید سیاست‌گذار بازارچه‌های مرزی چگونه می‌توانند در کاهش اثر تحریم تاثیرگذار باشند؟
مرتضی عبادی: موقعیت جغرافیایی ایران فرصتی ارزنده است، همسایگی ایران با پانزده کشور و جمعیتی بالغ بر 650 میلیون نفر فرصتی استثنایی برای کشور است که روابط اقتصادی بخشی از آن است، ظرفیت‌های داخلی و کیفیت و قیمت و همچنین سهولت دسترسی به کالاهای ایرانی فرصتی ویژه ای برای همسایگان است، لذا بازارچه‌های مرزی سرپلی مطمئن برای پیوند عرضه و تقاضا خواهند بود از این‌رو باید تمام ظرفیت بازارچه‌ها در تجارتی سهل و آسان مورد توجه قرار گرفته و نظر به تاثیر بازارچه‌ها بویژه در دوران تحریم ظالمانه آمریکا بر علیه ملت بزرگ ایران، به مدیریت ملی و توسعه آن توجه کرد.
- فراتاب: تبادل تجاری میان ایران و کردستان عراق همواره بانگاه مثبتی از دید بازرگانان در دو حوزه سرزمینی روبه‌رو بوده است. اگر آماری از تجارت ایران را با اقلیم کردستان عراق در 5 سال گذشته زیر ذره‌بین قرار گیرد به باورشما چه تغییراتی در این روابط شکل گرفته است؟
مرتضی عبادی: همسنگری در مبارزه با صدام در زمان جنگ تحمیلی و میزبانی از مهاجرین کرد عراقی و استمرار روابط دوستانه فی مابین موجب شد تجار و بازرگانان طرفین علاوه بر تعمیق روابط همه جانبه از ظرفیت‌های اقتصادی هم آشنایی پیدا کنند که نگاه مثبت تجار و بازرگانان ضمن محاسبه سود و زیان به اینگونه مولفه‌ها باز می‌گردد. تجار اقلیم کردستان مراوده اقتصادی با ایران را در بسیاری از انواع کالاها غیرقابل جایگزین می‌شمارند، لذا نگاه مثبت مقام‌های دو طرف و همچنین تجار و بازرگانان مشوق کارآمدی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی بوده، از این‌رو علی‌رغم ناامنی تحمیلی گروهک تکفیری داعش و بحران مالی گذشته در اقلیم کردستان، سطح همکاری تجاری فی مابین درگذشته با وضعیت موجود قابل مقایسه نیست .
- فراتاب: مولفه‌های غیراقتصادی و مقوله تحریم‌ها روی این روابط چه تاثیری گذاشته است؟
مرتضی عبادی: تحریم اقتصادی آمریکا علاوه بر نفت و معامله دلاری را بیش از هرچیزی مورد هدف قرار داده بود، این در حالی است که دلار مدت‌ها قبل از گردونه اقتصادی ایران و عراق خارج شده و روابط مالی با ارز ملی صورت می‌گرفت، از این رو نمی‌توان روی تاثیر تحریم امریکا در روابط اقتصادی ایران و عراق از جمله اقلیم کردستان تمرکز کرد. البته تغییر ارزش برابری ارز با پول ملی فرصت رقابتی‌تر شدن کالاهای ایرانی برای همسایگان را بوجود آورد، لذا نظر به منفعت اقتصادی طرفین و حضور جدی ایران در بازار اقلیم که نبود آن می‌تواند هزینه‌های مالی زیادی را بر مردمش تحمیل کند، رویکرد بازرگانان کرد عراقی بدون توجه به جنگ روانی امریکا که بعضا از طریق برخی رسانه‌های محلی نیز دامن زده می‌شد، به گسترش روابط اقتصادی با ایران باشد.
تحریم‌های اعمالی امریکا بیش‌تر از آنکه بتواند بر نوع روابط اقتصادی و تجاری ایران و اقلیم کردستان عراق تاثیرگذار باشد، یک جنگ روانی است که فاقد هر گونه تاثیرگذاری در این روابط تاریخی است.
- فراتاب:حجم مبادلات کالایی میان طرفین از این بازارچه‌ها به چه میزان است؟
مرتضی عبادی: کشور عراق یکی از مقاصد مهم کالای صادراتی ایران است و عراق در سال گذشته واردات غیر نفتی حدود 9.5 میلیارد دلاری از ایران را تجربه کرده است که واردات نزدیک به چهارمیلیارد دلار آن از طریق گذرگاه‌های مشترک با کردستان عراق تحقق یافت.
- فراتاب: برنامه‌های مشترک طرفین برای افزایش حجم مبادلات و نیز افزایش تعداد بازارچه‌ها در چه وضعیتی است؟
مرتضی عبادی: ساماندهی وضعیت بازارچه‌ها و تسهیل در انجام امور تشریفات در بازارچه‌ها و گمرک‌ها و برگزاری نمایشگاه‌های اقتصادی و نشست‌های تخصصی بازرگانان طرفین برای بررسی راهکارهای ارتقای سطح همکاری‌ها از جمله برنامه‌های مشترک است. از سویی ارتقای قابلیت‌های بازارچه‌های موجود از جمله تبدیل برخی از آن‌ها به گذرگاه‌های رسمی مرزی در دستور کار است که در سفر مقام‌های عالی کشور طرح‌های پیشنهادی آن تسلیم بغداد شد.
- فراتاب: مهمترین مشکلات بازارچه‌های مرزی از سوی طرفین چه چیزهای هستند؟
مرتضی عبادی: کمبود نیرو و امکانات و مدیریت ضعیف و منحصر به بازارچه با رویکرد انجام امور جاری روزانه و ناتوانی در همراهی سیاست کلان اقتصادی کشور، تغییرات پی در پی تعرفه‌های گمرکی و مصادیق صادراتی، جابه‌جایی کالا در مرز، نبود ناوگان مطمئن و غیرانحصاری در طرف عراقی، تعطیلات بی‌ضابطه بازارچه‌ها از طرف ایران از جمله مشکلات اساسی بازارچه‌هاست که موجب هدر رفت ظرفیت‌ها و تحمیل هزینه مازاد به تجار و بازرگانان و غیررقابتی‌شدن کالاست.
عدم استفاده‌ی بهینه از ظرفیت موجود از قبیل عدم تغییر متناسب با بهبود امکانات نیز این جمله‌اند، مثلا یک پل درگذشته دو سوی گذرگاه باشماق مریوان را به عراق متصل می‌کرد و کالا صادراتی، ترانزیت و مسافرین در دولاین رفت و برگشت این پل عبور می‌کردند. بر این اساس بنا به ضرورت آن‌روز جبران تقسیم‌بندی کالایی و زمان‌بندی وقت برای عبور کالای صادراتی و ترانزیت و سوخت بوجود آمد، اما هم اکنون با وجود سه پل و افزایش ظرفیت همچنان تقسیم‌بندی‌ها و زمان‌بندی‌های گذشته تداوم یافت. در حالی که قادر به افزایش راه‌های عبور به شش لاین و حذف زمان‌بندی و فعالیت همزمان آن به‌طور شبانه‌روزی هستیم.
البته اعمال محدودیت دستیابی برای تجار عراقی در برخی گذرگاه‌ها به محوطه بازارچه مرزی که در خاک ایران واقع شد و نبود مجوز برای پیله‌وران عراقی طرف قرارداد با مرکز تولیدی ایران در بازگشایی حساب سپرده ارزی و ریالی در شعبات بانک‌های ایرانی در بازارچه‌های مرزی به‌منظور پرداخت تعهدات مالی از جمله مشکلات است. مساله دیگری که از اهمیت خاصی برخوردار است یک‌طرفه بودن روابط اقتصادی با عراق از جمله اقلیم کردستان عراق است، در حالی که عراق با واسطه یا بی‌واسطه قادر به تامین بخشی از نیازهای کالایی ایران به‌ویژه در غرب و شمالغرب کشور است. اما به آن توجه نشد.
- فراتاب: کلا بازارچه‌های مرزی چه تاثیری بر پدیده کولبری خواهد داشت؟
مرتضی عبادی: کولبران افراد شریف جویای کار هستند که برای امرار معاش تلاش می‌کنند اما متاسفانه برخی از باندهای سودجو که ارتباطی با مرز و مرزنشینی ندارند در تلاشند نیروی کار آن‌ها را استثمار کنند. از این رو توسعه بازارچه‌های مرزی و به‌ویژه تشکیل تعاونی‌های مرزنشینان و هدایت نیروی کار برای فعالیت اقتصادی سالم می‌تواند ظرفیت آنان را در روابط اقتصادی و همچنین بازارچه‌ها فعال و در مسیر پویایی اقتصاد منطقه قرار دهد.
- فراتاب:با تبین مباحث مطرح شده که در بالا به آن پرداخته و مورد پرسش قرار گرفت، شما چه دورنمایی کمی و کیفی از روابط تجاری میان ایران و اقلیم کردستان عراق با نگاه به نقش بازارچه‌ها همسو با تحریم‌ها و فشار‌های یکجانبه امریکا خواهید داشت؟
مرتضی عبادی: بازارچه‌ها با توجه به هدف‌گذاری کشور برای رونق بیش از پیش روابط اقتصادی با همسایگان در کانون توجه قرار گرفته و نظر به تاثیر و منافع متقابل آن، مورد حمایت مقامات و فعالان اقتصادی طرفین است و بی‌شک بازارچه‌های مرزی در تثبیت منافع اقتصادی طرفین تاثیر زیادی دارند. بازارچه‌ها علاوه بر مبادلات دوسویه و ترانزیت کالا، مرکزی برای ارتباط فعالان اقتصادی و معرفی توانمندی‌هاست که اداره تجارت محور آن می‌تواند ضمن تضمین منافع طرفین موجبات شکوفای و توسعه مناطق مرزی را در پی داشته باشد.
- گفت‌وگو از احمد ساتیاری| سرویس اقتصادی
- باز نشر این مصاحبه با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
این مصاحبه بخشی از پرونده فراتاب با عنوان «مرز و معیشت» است که در دومین شماره ماهنامه الکترونیکی فراتاب منتشر شد، برای دانلود ماهنامه روی لینک زیر کلیک کنید.
ماهنامه الکترونیکی فراتاب - شماره دوم
