امروزه در دنیایی که روابط بین الملل به حد زیادی در هم تنیده و متاثر از مسائل گوناگون است، سرمایه گذاری خارجی امری بیهی برای پیشبرد اقتصاد یک کشور و جلوگیری از عقب ماندگی کشورهای مختلف است که بدون هیچ شک و تردیدی یکی از اصول اولیه اقتصاد یک کشور است. در واقع در دنیای امروز نمی توان هیچ کشوری را پیدا کرد که خود را بی نیاز از سرمایه گذاری خارجی بداند و حتی قدرتمند ترین اقتصاد های جهان مانند آمریکا و چین هم از سرمایه گذاری خارجی استقبال می کنند و آن را موتور پیشبرنده اقتصاد خود می دانند.
اما بخشی از سرمایه گذاری خارجی در کشورهای مختلف نه از سوی شرکت ها و دولت های خارجی بلکه توسط اتباع همان کشور صورت می گیرد. این سرمایه گذاری ممکن است به صورت مستقیم و از طریق ایجاد شغل، وارد کردن سرمایه به سرزمین مادری در قالب کالاهای سرمایه ای و انتقال پول صورت بگیرد. سرمایه گذاری غیرمستقیم هم ممکن است به این طریق صورت بگیرد که اتباع یک کشور که در خارج از آن زندگی می کنند برای تسهیل سرمایه گذاری شرکت های خارجی از روابط خود استفاده کرده و به نوعی مسیر را برای ورود سرمایه های خارجی به کشور خود بازکنند.
به هر طریق که سرمایه گذاری صورت بگیرد، نقش اتباع دور از وطن یک کشور در پیشبرد اقتصاد سرزمین مادری خود انکار ناپذیر است و این موضوع برای کشورهایی که با مشکلات اقتصادی رو به رو هستند بیش از سایر کشورها از ارزش و اهمیت برخوردار است. در واقع اتباع دور از وطن در صورتی که از سوی دولت مستقر در موطن خود با استقبال رو به رو شوند به مانند سرمایه ای بزرگ که مشکلاتی مانند تحریم و جنگ هم نمی تواند جلوی ان را بگیرند به اقتصاد کشور خود کمک می کنند.
11.9 میلیون مکزیکی در خارج از مکزیک
در میان کشورهای جهان براساس آمار اطلس جهانی که در سال 2017 منتشر شد، بیشترین اتباع دور از وطن متعلق به مکزیک است. در حدود 11.9 میلیون نفر از اتباع مکزیکی در خارج از این کشور زندگی می کنند که 98 درصد از انها در همسایه شمالی این کشور یعنی آمریکا زندگی و کار می کنند. بعد از مکزیک، در حدود 11.4 میلیون هندی در خارج از این کشور زندگی می کنند که برخلاف مکزیکی ها، در سراسر جهان به کار مشغول هستند. اتباع هندی در بسیاری از کشورها به خصوص کشورهای خاورمیانه، آمریکا و بریتانیا در مساغل مختلفی به کار مسغول هستند که این مشاغل طیف گسترده ای از مشاغل نیازمند به تحصیلات و مهارت تا مشاغل ساده را شامل می شوند. روسیه هم در لیست کشورهایی با بیشترین اتباع دور از وطن با 11.1 میلیون نفر قرار دارد. بر اساس گزارش اخیر رویترز، روسیه با مشکل "فرار مغزها" مواجه شده و مهاجرت روس ها پنج برابر بیشتر از اوایل 2000 است. در این گزارش ادعا شده است که این افزایش مهاجرت عمدتا به دلیل تقاضای جمعیت مهاجران برای زندگی بهتر، آزادی سیاسی بیشتر و وضعیت اقتصادی پایدار است.
حضور مهاجران در کشورهای مبدا ممکن است مشکلاتی برای این کشورها به وجود آورد اما در صورت برنامه ریزی صحیح می تواند در نهایت به نفع کشورهای میزبان تمام شود. برای مثال طی براساس گزارش سال ۲۰۱۲ سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در ده سال گذشته، مهاجران باعث افزایش نیروی کار در ایالات متحده به میزان ۴۷ درصد و بیش از ۷۰ درصد در اروپا بوده‌اند. مهاجران در بازار کار جایگاه مهمی را پر کرده‌اند، و به طور قابل توجهی به انعطاف‌پذیری بازار کار، به ویژه در اروپا کمک می‌کنند.
مهاجران در ایالات متحده ۲۲ درصد از ورودی‌های حرفه‌ای در حال رشد سریع را اشغال کرده‌اند و ۱۵ درصد در اروپا (مراقبت‌های بهداشتی، علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات و غیره) را به خود اختصاص داده‌اند. مهاجران حتی در شغل‌هایی که آهنگ رشدشان کند است نمایندگان بسیاری دارند، که تقریباً ۲۸ درصد از ورودی‌های جدید در ایالات متحده و ۲۴ درصد در اروپا را تشکیل می‌دهند. در ایالات متحده، در این مشاغل که عمدتاً شامل تولید و صنایع دیگر است کارگران بومی رغبتی به کار در آن‌ها نشان نمی‌دهند؛ در نتیجه تقاضا، کارگران مهاجر این مشاغل را پر می‌کنند. در رابطه با تولید ناخالص داخلی ورود مهاجران روی تولید ناخالص داخلی اختلال زیادی بوجود نیاورده و تغییرات در شرایط منفی یا مثبت کمتر از ۰٫۵٪ در تولید ناخالص داخلی بوده است.
نقش مهاجران در تولید ناخالص ملی کشورها : 10 درصد و گاهی تا 50
اهمیت ورود سرمایه از سوی اتباع دور از وطن برای برخی از کشورهای جهان تا اندازه ای است که بخش مهمی از اقتصاد کشورمادر را به خود اختصاص می دهند. پولی که مهاجران به خانه فرستاده اند یکی از بزرگترین جریان های مالی در کشورهای در حال توسعه است و به طور کلی انتقال پول نقد از سوی کارگران بخش قابل توجهی از جریان سرمایه بین المللی به ویژه در مورد کشورهای صادر کننده نیروی کار را تشکیل می دهد.
بر اساس برآورد بانک جهانی در سال ۲۰۰۹، مبلغ ارسال پول توسط کارگران خارجی به کشور متبوعشان ۴۲۰ میلیارد دلار بوده که ۳۱۷ میلیارد دلار به کشورهای در حال توسعه رسیده‌است. در سال 2014، 436 میلیارد دلار از این طریق به این کشورها منتقل شد و در سال 2015، کل هزینه های جهانی به 582 میلیارد دلار می رسد.
بعضی از کشورها مانند هند و چین، هر سال از مهاجران و اتباع دور از وطن خود، ده ها میلیارد دلار پول دریافت می کنند. در سال 2014، هند حدود 70 میلیارد دلار از این طریق دریافت کرد و دریافتی چین حدود 64 میلیارد دلار بود. برای بسیاری از کشورهای در حال توسعه، پول های انتقالی از خارج بخش قابل توجهی از اقتصادهای این کشورها را تشکیل می دهند که اغلب بیش از 10 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشورها است. برخی از کشورها مانند تاجیکستان بیش از نیمی از تولید ناخالص ملی خود را از این طریق دریافت می کنند.
بعد از هند و چین که در سال 2017، به ترتیب 69 و 64 میلیارد دلار از طریق اتباع دور از وطن خود درآمد کسب کردند، فیلیپین با فاصله زیادی قرار دارد. اتباع این کشور در سال 2017 در حدود 33 میلیارد دلار به اقتصاد این کشور کوچک کمک کردند. بعد از فیلیپین، مکزیک با 31، نیجریه با 22، پاکستان و مصر با 20، ویتنام با 14 و بنگلادش با 13 میلیارد دلار در رده های بعدی قرار دارند.
وقتی آمار درستی از تعداد ایرانیان دور از وطن نیست
ایران هم یکی از کشورهای منطقه خاورمیانه است که اتباع دور از وطن بسیاری در سایر کشورهای جهان دارد و این اتباع در طیف متنوعی از کشورهای جهان و مناطق گوناگون حضور دارند. با این همه آمار ها جمعیت ایرانیان خارج از کشور را تا مرز 15 میلیون نفر نیز اعلام کرده اند هرچند که براساس آمارهای سال 2017 سازمان ملل در سال 2000 ، 2 میلیون و 699 هزار مهاجر ایرانی در خارج از کشور گزارش شده که در سال 2017 این آمار 2 میلیون و 803 هزار نفر مهاجر ایرانی رسیده است. اما اظهارات جواد قوام شهیدی دبیر شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور در سال 1393 حاکی از ان است که پانزده تا شانزده میلیون ایرانی خارج از کشور زندگی می‌کنند
بیشتر این مهاجران در آمریکا زندگی می کنند که براساس آمار دولت امریکا در حدود 1.5 میلیون نفر را در سال 2014 شامل می شوند. امارات متحده عربی، 800 هزار نفر از اتباع ایرانی را میزبانی می کند و ترکیه بعد از امارات کشوری است که بیشترین جمعیت ایرانیان را در خود جای داده است. این همسایه غربی ایران در حدود نیم ملیون تبعه ایران را در خود جای داده است.
عراق، جمهوری آذربایجان، کانادا و بحرین دیگر کشورهایی هستند که میزبان جمعیت بزرگ ایرانیان خارج از کشور هستند. در میان کشورهای اروپایی آلمان بیشترین جمعیت ایرانیان را در خود جای داده که این میزان به 100 تا 120 هزار نفر می رسد. بعد از آلمان، سوئد با 100 هزار، بریتانیا با 90 هزار در رده های بعدی قرار دارند.
در مورد میزان سرمایه ایرانیان خارج از کشور هم به مانند تعداد این افراد آمار روشنی وجود ندارد. جمع سرمایهٔ ایرانیان مقیم خارج در سال ۲۰۰۰ به بیش از ۱٫۳ تریلیون دلار می‌رسید. در سال ۲۰۰۰، واحد مرکزی خبر در ایران اعلام کرد که ایرانیان بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد دلار در ایالات متحده آمریکا، چین و اروپا سرمایه‌گذاری کرده‌اند؛ ولی رقم این سرمایه‌گذاری در ایران تقریباً هیچ است. پولی که گردشگران ایرانی در دُبِی خرج می‌کنند بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار تخمین زده شده (سال ۲۰۰۶). در سال ۲۰۰۶ کارگران مهاجر ایرانی مجموعاً بیش از ۲ میلیارد دلار درآمد داشته‌اند. در آخرین اظهار نظر ها در این زمینه رئیس مرکز خدمات مشاوره ایرانیان خارج از کشور مرداد ماه امسال سرمایه ایرانیان خارج از کشور را بالغ بر ۲۴ هزار میلیارد دلار برآورد کرده بود
اعتماد و ثبات، نیاز ایرانیان دور از وطن برای سرمایه گذاری
با وجود این پتانسیل بالایی که در میان ایرانیان خارج از کشور وجود دارد اما به نظر می رسد که همچنان ورود این سرمایه ها به ایران با مشکلات جدی رو به رو است. شاید بتوان اولین مشکل در راه ورود این سرمایه ها به کشور را قوانینی داسنست که در مورد سرمایه گذاری در ایران وجود دارد. این موضوع باعث شده که بسیاری از این سرمایه ها به جای ورود به ایران به سایر کشورها راه پیدا کند.
از طرفی دیگر سرمایه‌های ایرانانیان خارج از کشور به دلیل فقدان شبکه ارتباطی با ایران امکان انتقال به داخل کشور را ندارد. برخلاف مهاجران کشورهای مثل چین، هند و مکزیک که به دلیل شبکه‌ها و پیوندهای قوی‌ای که با اشخاص مقیم آمریکا، کانادا و اروپا دارند، سالانه مقدار قابل توجهی سرمایه پولی، تکنولوژی و ثروت به کشور مادری خود انتقال می‌دهند، ایرانیان امکان این را ندارند که به سهولت سرمایه های خود را به ایران انتقال دهند.
نبود مشوق‌های لازم برای تعامل با مهاجران دیگر عاملی است که باعث رویگردانی مهاجران از سرمایه گذاری در ایران شده است. برخی از قوانین مانند قوانین مرتبط با داشتن املاک و اموال برای دو تابعیتی ها و قانون خدمت وظیفه عمومی باعث شده بسیاری از این افراد قید حضور در بازار ایران را بزنند. این در حالی است که در ترکیه، دولت این کشور به مهاجران خود اجازه داده است که با پرداخت ارز خارجی به خریدن خدمت سربازی اقدام کنند. هندوستان و مصر هم حساب‌های بانکی برای سپرده‌های خارجی را از مالیات معاف کرده‌اند.
اما به طور کلی می توان گفت که بیش از هر عامل دیگری، اعتماد و ثبات در داخل کشور باعث ورود سرمایه خارجی به کشور ها می شود و در این مورد به نظر می رسد که ایران با توجه به سختی هایی که در آینده برای اقتصاد این کشور به دلیل تحریم ها پیشبینی می شود بیش از هر زمان دیگری نیازمند سرمایه گذاری و تعامل با ایرانیان دور از وطن است. سرمایه ای که می تواند رد شرایط کنونی بیش از هر شرکت خارجی دیگری به کار اقتصاد ایران بیاید.
