در روزهای اخیر و با نزدیک شدن به موعد تحریمهای ثانویه آمریکا تلاشها برای پابرجا نگه داشتن برجام به شدت از سوی دیگر طرفهای برجام به خصوص طرفهای اروپایی برجام دنبال می شود. این موضوع تا جایی پیش رفته که کشورهای آلمان، بریتانیا و فرانسه به فکر یافتن روشی برای نقل و انتقالات مالی با ایران شوند. اما نکته ای که تاکنون مشخص شده است عدم عملگرایی اروپاییها به وعدههای خود است. در واقع اروپاییها به نوعی زمان زیادی را در رابطه با ادامه ارتباط تجاری با ایران تلف کرده اند و در صورت ادامه این وضعیت اتفاقی در رابطه با تجارت با ایران رخ نخواهد داد.
آمریکا قصد دارد در نوامبر تحریمهای جدیدی علیه ایران به اجرا بگذارد؛ این تحریمها راه معاملات شرکتهای اروپایی با ایران را سد خواهد کرد و ممکن است به سختی بر اقتصاد ایران فشار وارد کنند. با اینکه این تحریم ها بیش از هر چیز صادرات نفت ایران را تحت تاثیر قرار خواهد داد و امکان دارد صادرات نفت ایران را به پائین ترین حد خود برساند اما برخی از کارشناسان بر این باورند که هدف واشنگتن در به صفر رساندن نفت ایران، غیر واقعی است.
با این همه اروپاییها هم بیکار ننشستند و بعد از خروج آمریکا از برجام اتحادیه اروپا اعلام کرده بود که آماده است در صورت لزوم قانون مسدودکننده تحریمها را اجرا کند. اما این قانون تاکنون اجرا نشده و تعداد زیادی از شرکتهای اروپایی بزرگ که در بخش های مختلف اقتصاد ایران از نفت و گاز گرفته تا حمل و نقل در ماههای گذشته از بازار ایران خارج شدند.
ایران به اروپا: عملگرا باشید
این مشکلات باعث شده که رفته رفته مقامات ایرانی زبان به انتقاد از طرف های اروپایی برجام بگشایند و از عدم عملگرایی اروپایی ها شکایت داشته باشند. اوج این انتقادات را می توان در مصاحبه اخیر محمد جواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران دید.
ظریف در مصاحبه ای چند روز پیش خود با هفته نامه آلمانی "اشپیگل" تهدید کرد که اگر اتحادیه اروپا در ارتباط با برجام منفعل عمل کند ایران افزایش غنیسازی اورانیوم را دوباره آغاز خواهد کرد.
وزیر امور خارجه ایران در مصاحبه خود با هفتهنامه اشپیگل که روز شنبه ۲۳منتشر شد تصریح کرده بود که اتحادیه اروپا و دیگر امضاکنندگان برجام برای جبران خسارات خروج آمریکا از این توافق دست به کار شوند و این اقدامات را محک تلاشهای اروپا را در ارتباط با فروش نفت ایران و چرخش معاملات بانکی خواند. آن طور که ظریف در این مصاحبه گفته بود در فروش و صادرات نفت ایران و همچنین تبادلات بانکی نباید اخلالی بوجود آید.
وزیر خارجه ایران ضمن متهم کردن اروپاییها به انفعال تاکید کرد که اگر بین دادن و گرفتن تعادل ایجاد نشود جمهوری اسلامی ایران واکنش نشان خواهد داد. ایران نیازی بر لغو برجام ندارد اما این امکان وجود دارد که به صورت محدود این توافق را مورد استفاده قرار دهد و ممکن است افزایش غنیسازی اورانیوم را دوباره آغاز کند.
وزیر خارجه ایران در مصاحبه با اشپیگل از اروپائیها خواست که "قانون مسدودسازی تحریمهای آمریکا" را به جریان بیاندازند و شرکتهایی را که از ایران خارج میشوند مجازات کنند. ظریف تاکید کرد اروپاییها باید تصمیم بگیرند، حرف نزنند و عمل کنند یا اینکه دستور آمریکاییها را اجرا کنند.
از سوی دیگر وزیران دارایی آلمان، فرانسه و بریتانیا قصد دارند تا آنجایی که ممکن باشد تا اوایل ماه نوامبر نهادی مالی بنیانگذاری کنند که تنها هدف از تاسیس آن انجام دادوستدهای مالی با جمهوری اسلامی ایران با دور زدن کانالهای معمولی انتقالات بانکی است.
جمعه گذشته هم اخباری از سوی برخی از رسانه های آلمانی در مورد این نهاد مالی منتشر شد که در آن آمده که این نهاد مالی جدید نه یک بانک، بلکه از لحاظ حقوقی نهادی واسطهای (Special-purpose entity) محسوب خواهد شد. مزیت چنین نهادی این است که نباید از سرمایه برخوردار باشد و به عبارتی برای راهاندازی آن نیاز به کمکهای مالی دولتی نیست. این ابتکار عمل را فرانسه پیشنهاد کرده است. قرار است که تمامی کشورهای عضو اتحادیه اروپا بتوانند از این نهاد بهره ببرند. وزیران دارایی آلمان، بریتانیا و فرانسه پایه گذاری چنین نهاد مالی را در راستای حفظ حاکمیت اتحادیه اروپا ارزیابی میکنند.
دست بسته اروپا برای ادامه تجارت با ایران
با این همه و علیرغم تلاش ها طرفهای اروپایی، بسیاری از وعده ها تاکنون در حد حرف مانده و به مرحله عمل نرسیده است. در حال حاضر کمیسیون اروپا مشغول بررسی راههایی است که از طریق آنها بتوان از شرکتهای اروپایی در برابر تحریمهای آمریکا علیه ایران محافظت کرد. اما به نظر میرسد که فقط برخی پیشنهادها در این زمینه عملی هستند. به گزارش دویچه وله به نقل از روزنامهی آلمانی "فرانکفورتر آلگماینه" در روز 15 سپتامبر یکی از مشکلات اصلی برای اروپا این است که دلار کماکان ارز مسلط در نظام مالی بینالمللی است و به دلیل اینکه شرکتهای اروپایی معاملات خود با ایران را بیشتر با دلار انجام میدهند ممکن است در کانون تحریمها قرار بگیرند.
هایکو ماس، وزیر امور خارجهی آلمان در ماه آگوست پیشنهاد کرد که کشورهای اروپایی کانالهای پرداختی مستقل از ایالات متحده آمریکا، صندوق ارزی ویژهی اروپا و نیز سیستم "سوئیفت" مستقل خود را ایجاد کنند.
"سوئیفت" نهادی جهانی برای ارتباطات مالی میان بانکهاست. بانکهای بینالمللی عضو این نهاد، مبادلات و نقل و انتقالات مالی خود را از طریق این نهاد انجام میدهند. به همین دلیل کمیسیون اتحادیهی اروپا فعلا نقل و انتقالات مالی از این طریق را غیرعملی میداند و مشغول بررسی مدلهای مختلفی است تا تجارت با ایران را برپا نگاه دارد.
یکی از این مدلها تقویت یورو به عنوان یک ارز جهانی است. ضمن اینکه کمیسیون اروپا در صدد تاسیس نوعی "بورس مبادلاتی" با ایران است. بانکها ارتباطی با این بورس نخواهند داشت و مجبور نخواهند بود میان معاملات با ایالات متحده آمریکا و ایران یکی را انتخاب کنند. در واقع اتحادیه اروپا بطور هدفمند نهادی تاسیس میكند که کار آن صرفا مبادلات مالی فرامرزی با ایران است.
اگر این بورس مبادلاتی تاسیس شود، میتواند داد و ستد مالی میان شرکتهای اروپایی و ایرانی را انجام دهد. برای نمونه اگر ایران به ایتالیا نفت صادر کند، در ازای آن از بورس یادشده حق خریدی دریافت میکند که به واسطهی آن میتواند فرضا از شرکتهای متوسط آلمانی جنس بخرد. بدینسان موضوع انتقال پول از ایتالیا به ایران و از ایران به آلمان منتفی میشود و ایتالیا پولی را که قرار است به ایران بپردازد، به آلمان میپردازد.
صحبت هایی که در مورد این ایده صورت گرفته نشان می دهد که احتمالا این ایده فرانسه بوده است، اما از همان آغاز طرح آن بریتانیا و آلمان نیز در جریان قرار گرفتهاند. آنطور که کمیسیون اروپا اعلام کرده نقطه قوت بورس مبادلاتی این است که کشورهای ثالث نیز میتوانند در آن دخیل باشند. آنطور که یک مقام فرانسوی اعلام کرده ممکن است کشورهای هند و چین نیز به این چرخه مبادلاتی ویژه تجارت با ایران ملحق شوند.
به گزارش "فرانکفورت آلگماینه" البته هنوز مقامات اروپا مطمئن نیستند که تاسیس چنین بورسی برای برپا نگه داشتن معاملات با ایران کافی باشد. اما این طرح، در حال حاضر تنها طرح کمیسیون اروپا هم نیست و همزمان روی مدلهای دیگری نیز بحث میشود اما چیزی که در این رابطه معلوم است نبود راه حلی ایده عال برای دور زدن تحریم ها است.
دسامبر: زمان روشن شدن وضعیت ایران
کمیسیون اروپا قصد دارد حداکثر تا ماه دسامبر سال جاری بیانیهای صادر کند و در آن توضیح دهد که چگونه میخواهد در برابر پیامدهای خروج آمریکا از برجام واکنش نشان دهد و تحریمهای ناشی از آن را دور بزند.
در بروکسل صحبت هایی شده که احتمالا در این بیانیه پیشنهادهای مشخصی نیز ارائه خواهد شد که چگونه میتوان نقش یورو را در جهان تقویت کرد. یکی از گزینههای دیگر میتواند استفاده از "صندوق بحران یورو" (ESM) برای معاملات با ایران باشد
مزیتی که این صندوق دارد، این است که تا کنون بطور جدی در بازارهای آمریکا فعال نبوده است و به همین دلیل هم ایالات متحده نمیتواند آن را مشمول تحریمها کند. بر عکس آن، "بانک سرمایهگذاری اروپا" (EIB) برای این منظور مناسب نیست، زیرا در بازارهای آمریکایی فعالیت دارد. با این همه توصیهی عمومی در حال حاضر این است که شرکتهای اروپایی ـ غیر از برخی استثناها ـ به دلیل تحریمهای آمریکا از معاملات با ایران کنار بکشند.
در حال حاضر شرکتهای اروپایی که تحت تحریمهای آمریکا قرار گرفتهاند، میتوانند به دادگاههای اتحادیه اروپا شکایت و درخواست غرامت کنند. اما این کار نیز چندان عملی نیست، زیرا بازارهای آمریکا برای بیشتر شرکتهای اروپایی بسیار جذاب هستند و آنها نمیخواهند در این زمینه ریسک کنند
واشنگتن نیز امیدوار است که شرکتهای اروپایی، مستقل از تصمیمات بروکسل و دیگر پایتختهای اروپا، به این نتیجه برسند که برای حفظ منافع خودشان هم شده، سرانجام به ایران و بازار آن پشت کنند.