فراتاب_ گروه فرهنگی: سخن از انتحال كه به ميان مي آيد بي شك نخستين شاعري كه در ذهن اهل شعر بيش از ديگر شاعران برجسته مي شود خواجه حافظ شيراز است و تأثير عميق كمال الدين أصفهاني، سعدي، خواجو، خاقاني و ... بر لفظ و معنای غزلیاتش.
به طور مثال در شعر خواجو مي خوانيم :" ولوله از جان شیخ و شاب برآمد " و حافظ همين مضمون را چنين مي سرايد:" خروش و ولوله در جان شیخ و شاب انداز "
يا در ديوان خاقاني مي خوانيم :" گیسوی چنگ و رگ بازوی بربط ببرید" و حافظ چنين مي فرمايد: "گیسوی چنگ ببرید به مرگ می ناب"
يا حتي واضح تَر از اين برداشت ها مي توان به دو مصرع زير اشاره كرد :
خاقانی: الصبوح الصبوح کآمد یار
حافظ: الصبوح الصبوح یا اصحاب
يا شباهتهاي لفظي و معنوي از اشعار عطار:" همه کس طالب یارند/ ولیک مفلسی مست پدیدار کجاست (دیوان، ص 21) " و حافظ همين لفظ ومعنا را چنين مي سرايد: "همه کس طالب یارند چه هشیار چه مست "
يا وقتي از اين بيت نظامی: "هم قصه نانموده دانی/ هم نامه نانوشته خوانی (لیلی و مجنون، ص4)" حافظ چنين الهام مي گيرد: "که هم نادیده می بینی و هم ننوشته می خوانی"
يا استقبال از ابيات متعدد سعدی مانند:" جز این قدر نتوان گفت بر جمال تو عیب/ که مهربانی از آن طبع و خو نمی‌آید" كه حافظ همين مضمون را چنين مي سرايد :" جز این قدر نتوان گفت در جمال تو عیب/ که وضع مهر و وفا نیست روی زیبا را"
يا شعري چنين از کمال‌الدین اسماعیل را: "خامش چو پیاله با دل خونین باش/ تا چند چو چنگ ناله سردستی" حافظ با اين تغييرات مي سرايد: "با دل خونین لب خندان بیاور همچو جام نی گرت زخمی رسد آئی چو چنگ اندر خروش"
يا بيتي را كه عراقی چنين سروده :" خروش و ولوله از جان عاشقان برخاست" حافظ بدين شيوه مي سرايد: "خروش و ولوله در جان شیخ و شاب انداز"
كه بي شك هيچ يك از اين شاعران بايك شعر وچند بيت بر ديوان حافظ تاثير نگذاشتند چنانچه گاه محبوب ترين غزلهاي حافظ با تغييراتي اندك در ديوان شاعران پيش از او باعث شگفتي هر اهل شعري مي شود .اما از آنجا كه ما عادت به بت سازي داريم و شاعران به سرعت جزو مقدسات مي شوند نتيجه ي تحقيق مان مي شود استقبال حافظ از پيشينيان و هرگز اين آسيب را به طور جدي بررسي نمي كنيم كه اين استقبالها تا چه حد مانع ديده شدن شعر شاعري پيش از حافظ شد؟ يا به عبارتي حافظ اين محبوبيت را كه به راحتي با تاثير از شاعران پيش از خود به دست آورده چرا به ندرت از صنعت تضمين و حفظ نام شاعربهره برده؟
همين نگاه متعصب ما باعث شده تا شاعران ديگري تا همين امروز هم در پاسخ به انتقاد از سرقت ادبي توجيهي نه چندان موجه داشته باشند. البته حافظ خلاق است و خود قريحه اي قوي و طبعي لطيف دارد در حالي كه تاريخ ادبيات در مقوله ي سرقت ادبي شاعراني چون كاظم غواصي به خود ديده كه اشعار حزين لاهيجي را عينن از آن خود مي خوانده و شاعران هم عصر خود را از شهريار گرفته تا نيما را به وجد و تحسين وادار مي كرده تا زماني كه شفيعي كدكني پرده از راز تخلص غواص بر مي دارد .به طور مثال:
خون تو "حزین" تا به رَهِ عشق نخوابد
هر لاله ز خاکِ تو گواهى شد و برخاست.
تا خون تو "غوّاص" درین راه نخوابد
هر لاله ز خاکِ تو گواهى شد و برخاست
يكي از ريشه ها ي اصلي اين معضل به زعم نگارنده در ادبيات ما بيشتر به عدم وجود شيوه ي ثبت و پس از آن نبود شيوه ي صحيح تحقيق بر مي گردد.
اين كمبود تا آنجاست كه صادق هدايت در ستون روزنامه ،اشعاري را به نقل از شاعري فرانسوي به چاپ مي رساند كه دست بر قضا مورد توجه مخاطبان قرار مي گيرد وبعدها خود هدايت به مدير مسول روزنامه اعتراف مي كند كه چنين شاعري اصلا وجود خارجي ندارد .
يا همه ي ما بارها در زمينه ي تحقيق با مقوله ي ابيات منتسب به شاعري مواجه شده ايم .
اما امروزه نه عصر انوري ست كه نقل مي كنند روزي در حال عبور از كويي شعري از خود را مي شنود و از خواننده ي شعر مي پرسد شاعر اين ابيات كيست؟ و او در پاسخ مي گويد: انوري! سپس انوري مي پرسد: او را مي شناسي؟ كه شخص مدعي مي شود، خودم هستم... نه عصر سعدي و خواجو و حافظ است كه همگي قريحه اي لطيف دارند و سوادي بسيط و با اين حال از شاعران پيشين و هم عصر خود تاثير گرفته اند. بلكه امروزه "عصر كپي پيست هاي مجازي ست" با "شوآف هاي پس از آن" كه افراد بي بهره را به راحتي از هيچ به اوج مي رساند. اين در حالي ست كه امروزه مي توان از همين امكانات فضاي مجازي راهي صحيح براي ثبت آثار افراد به وجود آورد.
ادامه دارد...
دکتر ليلا درخش
دكتراي زبان و ادبيات فارسي؛ مستند ساز، شاعر،داستان نويس و منتقد ادبي
عضو شورای نویسندگان فراتاب
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
