فراتاب - گروه اقتصادی / گلزار آقايي: يکي از فاکتورها و عوامل مهم تأثيرگذار در اقتصاد ايران، نرخ ارز يا به طور خاص نرخ دلار ميباشد که يکي از لنگرگاه هاي ثبات اقتصادي در بازار پولي و مالي کشور است. بدين منظور نياز است تا سياستهاي مناسبي جهت اتخاذ گردد تا از سفته بازی ها گاه و بي گاه سوداگران بازار جلوگيري به عمل آيد؛ اما در اين بين در سالهاي اخير بنا به دلايل متعدد همچون کمبود منابع ارزي، سفتهبازي سوداگران بازار، افزايش تقاضا، تحولات سياسي بينالمللي و منتطقهاي و انتظارات تورمي سبب افزايش و افسارگسيختگي بازار گرديده و قدرت عمل از سياستگذاران و کنترلکنندگان بازار ارز ربوده؛ تا جلائيکه طي روزهاي اخير شاهد روند بيسابقه افزايشي نرخ دلار در کشور بودهايم؛ امروز از آن روزهايي است که در تاريخ اقتصاد پولي و ارزي کشور قابل ثبت است؛ به اين دليل که نرخ دلار در بازار (غيررسمي) از 5250 تومان در کمتر از 12 ساعت به 5800 تومان رسيد. گزارش پيش رو به بررسي تاريخي موضوع برابري نرخ ريال و دلار پرداخته و تغييرات آن را طي سه دهه ( از سال 1371 تا 19 فروردين 1397) تشريح ميگردد.
در روزهاي پاياني جنگ جهاني دوم در همايش برتون وودز[1]که به نوعي سنگ بناي اقتصاد آزاد در جهان بود؛ برگزاري اين همايش آغازگر ايجاد زير ساختهاي اساسي اقتصاد نوين در دنيا گرديد؛ همانند سازمان تجارت جهاني، اتحاديه تسويه بينالمللي[2]، بانك پرداختهاى بينالمللي[3]و نيز تعيين «دلار» به عنوان ارز مرجع بينالمللي كه محور داد و ستدهاي بينالمللي قرار گيرد در اين همايش شکل گرفت. پس از آن «دلار» به عنوان ارزي بينالمللي با ارزش ثابت 35 دلار معادل يك اونس طلا در نظر گرفته شد. استفاده از ارز بينالمللي، باعث تسهيل در داد و ستدهاي جهاني در سالهاي پس از جنگ جهاني دوم گرديد. اين اقدام داراي مزايا و معايب است. براي كشورهايي که ارزش واحد پولي آنها كمتر از دلار است؛ صادرات به منزله يك مزيت تلقي ميشد؛ اگرچه اين امر همراه با افزايش نقدينگي و تورم خواهد بود. همچنين دلار براي كشورهايي که ارزش پولي آنها بيشتر از دلار است، در صورت نداشتن تورم زياد در اقتصاد؛ مشكلات صادراتي و اشتغال را به بار خواهد آورد. از همان زمان نظريات و پژوهشهاي زيادي در خصوص برابري نرخ دلار و تاثيرات آن بر اقتصاد کشورها مطرح گرديد که همچنان ادامه دارد. علي ايحال امروزه اين نرخ يكي از معيارهاي مهم تاثيرگذار بر وضعيت عمومي اقتصاد كشورها است. در ايالات متحده آمريكا از ابتدا قانوني براي ثابت نگه داشتن نرخ برابري دلار نسبت به طلا به تصويب رسيد. ليكن در سال 1971 در زمان رياست جمهوري نيکسون؛ قانون برابري ارزش دلار نسبت به طلا به صورت يك سويه از طرف دولت آمريکا لغو گرديد و از آن زمان مقرر شد که ارزش دلار نسبت به طلا بر اساس شرايط اقتصادي تعيين گردد. پس از اتخاذ اين تصميم تاکنون رويه بدين منوال بوده که قيمت دلار و طلا، عكس يكديگر عمل مينمايند. با اين تفاسير، سرمايهگذاران در زمان کاهش نرخ طلا به سمت خريد دلار روي ميآوردند؛ به اين دليل که انتظار داشتند نرخ دلار خلاف جهت طلا افزايش قيمتي يابد و برعکس آن نيز صادق بود.
گذشته از تاريخچه اين موضوع؛ نرخ برابري دلار و ريال در کشورمان از زمان قبل از انقلاب به صورت دستوري و تحت نظارت بانک مرکزي تعيين ميگرديد. هدف اين بانک ثابت نگه داشتن نرخ برابري در يک محدود مشخص بوده و هست. اين موضوع خود ميتواند يکي از عمده دلايل بيثباتيهاي اين روزها بازار ارز باشد؛ همانطور که در دنيا اقتصاد دستور ديگر کاربردهاي خود را از دست داده؛ ليکن اين رويه در کشورمان همچنان ادامه دارد و اين وضعيتي است که شاهد آنيم.
براي اينکه روند تغييرات برابري نرخ دلار و ريال را مشاهده کنيم و تفاوتهاي نرخ رسمي و آزاد را درک کنيم در جدول ذيل به صورت خلاصه و مبسوط نرخ برابري دلار به ريال در بازار رسمي و غيررسمي (به صورت بيشترين و کمترين) نشان داده شده است.
جدول ‑1 نرخ برابري دلار به ريال از سال 1371 تاکنون در بازار رسمي و غيررسمي
سال |
نرخ برابري دلار به ريال – نرخ رسمي (بانک مرکزي) |
نرخ برابري دلار به ريال (بازار- نرخ غيررسمي) آمار غيررسمي |
||
کمترين |
بيشترين |
کمترين |
بيشترين |
|
1371 |
1439 |
1547 |
1490 |
|
1372 |
1543 |
1750 |
1800 |
|
1373 |
1750 |
1750 |
2630 |
|
1374 |
1750 |
1750 |
4030 |
|
1375 |
1750 |
1755 |
4440 |
|
1376 |
1755 |
1755 |
4780 |
|
1377 |
1755 |
1755 |
6460 |
|
1378 |
1755 |
1755 |
8630 |
|
1379 |
1755 |
1755 |
8130 |
|
1380 |
1755 |
1755 |
7920 |
|
1381 |
7924 |
8140 |
7990 |
|
1382 |
8140 |
8482 |
8320 |
|
1383 |
8482 |
8864 |
8740 |
|
1384 |
8864 |
9140 |
8040 |
|
1385 |
9140 |
9243 |
9220 |
|
1386 |
9243 |
8956 |
9350 |
|
1387 |
8956 |
10249 |
9660 |
|
1388 |
9708 |
10096 |
10000 |
|
1389 |
9952 |
10699 |
11000 |
|
1390 |
10364 |
12300 |
13450 |
34850 |
1391 |
12260 |
12260 |
29000 |
37670 |
1392 |
12260 |
25102 |
29510 |
35670 |
1393 |
25102 |
27997 |
32310 |
34720 |
1394 |
27992 |
30240 |
34020 |
39730 |
1395 |
30240 |
32420 |
34250 |
39730 |
1396 |
32420 |
37690 |
37150 |
48890 |
[4]1397 |
37690 |
37820 |
48652 |
56550 |
آمار و ارقام مندرج در جدول فوق نشان ميدهد كه بانك مركزي ارزش برابري ريال در برابر دلار را طي دهه هفتاد بين 1439 تا 1755 ريال نگه داشته اس. اين در حاليکه است که نرخ بازار آزاد طي اين دهه از 1490 تا 8130 ريال بوده است.
طي دهه 80؛ بانک مرکزي نرخ برابري ريال در برابر دلار را بين 1755 تا 10699 ريال نگه داشت. در حاليکه اين نرخ در بازار غيررسمي از 7900 تا 11000 ريال بوده است. تغييري که در سال80 در بازار آزاد رخ داده به علت تغيير دستوري نرخ رسمي که در سال 1381 بوده ثبت شده است.
در دهه 90؛ نرخ دلار اعلامي توسط مرجع کنترلکننده از 10364 تا 37820 ريال در نوسان بوده است. در صورتي که نرخ بازار آزاد از 13450 تا 56550 ريال در تغيير بوده است.
از دهه 70 تا سال 1381 سياست چند نرخي براي دلار حاکم بود؛ اما از سال 1381 جهشي در قيمت دلار صورت گرفت که به دليل تصميم تك نرخي كردن نرخ برابري ارز رخ داد. اين سياست همچنان ادامه دار بوده و بنا بود که کاملاً اجرايي گردد که همچنان نهادکنترل کننده بازار به دلايل مشکلات اقتصادي هر دوره موفق به اجرايي شدن اين سياست ديرينه نگشته است.
از آنجا كه بانک مرکزي؛ بازوي تنظيمکننده بازار ارز؛ خود يکي از تزريقکنندگان ارز در بازر جهت تنظيم اين نرخها ميباشد. دور از ذهن نيست تصور کنيم چرا در اين روزها که قيمتها روندي صعودي گرفته، تزريقات ارزي بانک مرکزي به جايي نميرسد و مقام ناظر قادر به کنترل اين وضعيت نا به سامان نميباشد؟ ( شايد هم به مانند سال 1391 جمشيد بسمهاله هايي در اين بازار اقتصاد رو دچار تشنج نموده و نهاد نظارتي از پس آن بر نميآيد!)
پيشتر گفته شد سياست نرخ برابري دلار در برابر ريال از قبل از انقلاب به صورت دستوري تعيين ميشده كه اين سياست تاکنون هم ادامه داشته است. نمودار زير، تغييرات نرخ برابري دلار و ريال از سال 1371 تا کنون را به تصوير کشيده است.
در نمودار فوق مشاهده ميکنيم که تغييرات و جهشهاي شديد در نرخ دلار از سال 1389 آغاز گرديده که همچنان هم ادامه دارد و اين روند صعودي به حدي بوده که امروز در تاريخ 19 فروردين 1397 بيشترين نرخ دلار يعني 5800 در تاريخ براي ريال ثبت گرديد!! آيا اين روال ادامه دارد يا نه در روزهاي آتي شاهد اين موضوع خواهيم بود.
با اين اوصاف با توجه به موارد پيش گفته و روند تغييرات سه دهه؛ اين سير صعودي دلار حاکي از آن است که در سياستهاي ارزي دستوري توفيقي حاصل نشده و نياز است در اين سياستهاي دستوري بدين شکل تجديدنظر گردد و سياستهايي اتخاذ گردد که تغيير قيمت دلار که يک عامل و فاکتور مهم اقتصادي سبب کاهش ثبات اقتصادي کشور نگردد؛ حال چنانچه تعمدي در اين رويه کنترلي بانک مرکزي در مهار دستوري نرخ دلار طي چند روز اخير وجود دارد بهتر است عواقب اين وضع بيشتر مورد کارشناسي قرار گيرد تا اگر هم قصد آزادسازي و تنظيم قيمتها توسط بازار در دستور کار است؛ واکنشهاي بازيگران بازار نزديک به 6000 تومان براي هر اقتصادي در يک روز خطرناک ميباشد و بعداً قابل کنترل نخواهد شد مگر اقدامات انتظامي صورت پذيرد که آن هم ممکن است مفيد فايده نباشد.
گلزار آقايي (کارشناس اقتصادي و بانکي)
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
[1]Bretton Woods Conference
[2]International Clearing Union
[3] The Bank for International Settlements controversy
[4]از ابتداي سال تا به امروز