فراتاب – گروه بین الملل: یکی از تاثیر گذارترین ائتلاف های بر آمده از بهار عربی و به خصوص بحران سوریه، ائتلاف میان ایران و روسیه است که از جانب اکثر تحلیل گران  موزانه ای از جنس تهدید  در برابر داعش قلمداد شده است. میزان تاثیرگذاری این ائتلاف را می توان بر اساس یکی از مهم ترین نتایج آن که شکست داعش بود ارزیابی کرد و از آنجایی که ماهیت ائتلاف مذکور نظامی-امنیتی بود  حاصل آن نیز، دفع تهدید امنیتی ای بود که برای هر دو کشور در راستای دفاع از منافع ملی شان ثمر بخش بود.  اما آنچه از نظر دیگر صاحبنظران مطرح شده است ماهیت غیر فیزیکی داعش و یا به عبارتی دیگر ماهیت ایدئولوژیک آن است. بررسی این زاویه از وجود داعش این پرسش را به میان می آورد که آیا به همان میزان که تهدید متوجه امنیت مادی و وجودی کشورهای منطقه و همسایه است متوجه هویت آنها نیز هست. اگر پاسخ به این سوال را با توجه به سوابق افراط گرایی در کشورهای همسایه و منطقه مثبت بدانیم آن وقت است که انتظار می رود این بار موازنه ای از جنس هویت، لزوم حضورش را ابراز کند.

طرح موازنه هویت در چارچوب نظریه ها و رهیافت های معنا گرا صورت می گیرد. از این منظر هدف مرجع تهدید، هویت جمعی است که دربرگیرنده ارزش ها، باورها ، ایستارها و نقش هایی است که یک کشور را از کشور دیگر متمایز می کند. درنتیجه آنچه مورد تهدید واقع می شود هویت آن کشورهاست که باعث بروز واکنش از جانب آنها می شود. در این حوزه سه مولفه برای تعریف تهدید مبنا قرار داده می شوند. ادراک از دیگری با توجه به میزان تاثیرپذیری از رابطه با دیگری، خصومت و دشمنی به این معنا که قصد دیگری برای تخریب و مختل کردن هویت تا چه اندازه است، میزان اهمیت و قوام یافتگی هویت برای یک کشور از این جهت که کشورها اکثرا دارای هویت های متعدد  متکثری هستند. درنتیجه واکنش طبیعی یک کشور برای دفاع از خود که بر اساس نظم، ثبات و تعادل هویتی بیان می شود همان موازنه تهدید است که در راستای حفظ تعادل هویتی است و می توان آن را موازنه هویت نامید.

نوروز را به جرات می توان «آیین بزرگ» نامید. این آیین بزرگ  نه تنها می تواند نقش موثری در هویت و همبستگی جامعه امروز ایران ایفا کند بلکه  توانایی پیوند زدن  تمامی کسانی که  خارج از ایران پاس اش می دارند را دارد. همانطور که اتحادیه اروپا بر مبنای فرهنگ اروپایی و دین مسیحیت پایه های خود را بنا کرد نوروز نیز می تواند به عنوان یک عامل اشتراک فرهنگی پایه یک همگرایی منطقه ای قرار گیرد.

تاکنون پژوهشگران به نوروز در قالب ابزاری جهت بهره برداری در دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم پرداخته اند. هدف این مقاله پرداختن مجدد به  نوروز پس از ظهور افراط گرایی ای است که اوج آن در داعش متبلور شد و صدمات جبران ناپذیری به کشورهای منطقه زد. پس از مبارزه با این تهدید که  بیشتر جنبه امنیتی آن مورد تمرکز در تصمیمات سیاست خارجی قرار گرفت و شکست آن نیز محقق شد، شاید زمان آن فرارسیده باشد تا از لنزی متفاوت و در قالبی هویتی به آن نگاه کرد. اینگونه است که مفهومی چون موازنه هویت رخ می نماید و دوکشور ایران و روسیه  که پیش از این از طریق یک ائتلاف امنیت محور تهدید فیزیکی داعش را مهار کرده و به عبارت دیگر در برابر آن موازنه سازی کرده اند، پیش رو قرار می گیرند.

توسعه اصول گرایی اسلامی همواره از چالش های روسیه در آسیای مرکزی به حساب آمده است. از دوران روسیه تزاری همواره دید منفی نسبت به مسلمانان به عنوان نیروهای معارض وجود داشته است. عامل اسلامی از دو نظر برای روسیه تهدید آمیز به حساب می آید: ابتدا اینکه اسلام، بخش مهمی از هویت آسیای مرکزی است و خط تمایزی میان مسلمانان و دیگر مذاهب این منطقه است. تلاشهای فراوانی در دوران اتحاد شوروی برای نابودسازی تمایلات اسلامی شد که نشان دهنده تقابل فرهنگی اسلام با منافع روسیه در آسیای مرکزی و هراس آفرین بودن آن برای روسیه است. سپس اسلام به نوعی عاملی وحدت بخش میان جمهوری های آسیای مرکزی و جهان اسلام تا پیش از حکومت صفویان درایران و نظام سیاسی تزاری  بوده است که پس از فروپاشی اتحاد شوروی فرصتی دوباره جهت تقویت مذاهب و به واسطه آن توسعه منافع و گسترش روابط را در اختیار ایران قرار داد. نگرانی روسیه از توسعه اصول گرایی و به نوعی سیاسی شدن مسلمانان منطقه یقینا پس از ناآرامی های ناشی از افراط گرایی و تهدید امنیتی ای که از جانب آن متوجه روسیه شد بیش از پیش می تواند در اقدامات سیاست خارجی آن کشور تاثیرگذار باشد.

در رابطه با جمهوری های آسیای مرکزی هدفی که از اولویت برخوردار است روابط ایران و روسیه است. برخی اقدامات از جمله حمایت از گروه های اسلامی در منطقه آسیای مرکزی نشان دهنده اشتراک نظر ایران و روسیه در محدود کردن نفوذ غرب بر آسیای مرکزی است. ایران و روسیه حفظ ثبات در این منطقه را در راستای تامین منافع ملی خود می دانند. با توجه به تغییرات اخیر منطقه  به خصوص ظهور داعش شاید زمان مناسبی برای تمرکز بر عاملی غیر مذهبی باشد که در آن پتانسیل افراط گرایی موجود نباشد. میان ایران و روسیه نوروز به عنوان یک عامل فرهنگی، عاری از هر امکانی برای بروز رفتارهای افراطی است . لازم به ذکر است که تمرکز بر موازنه هویت به معنای نادیده گرفتن کاربرد دیگر« نوروز» در قالب قدرت نرم نیست.  شاید بتوان کارکرد مذکور را در شرایط کنونی و با توجه به دغدغه ها ی غرب مبنی بر تقسیم نفوذ کشورهای درگیر در آینده سوریه، بیش از پیش مورد توجه قرار داد.

نوروز به عنوان بخشی از یک گنج فرهنگی درونی شده غنی که در پهنه وسیعی از شبه قاره هند تا آسیای مرکزی و قفقازمی تواند نقش به سزایی در این شرایط ایفا کند و به دلیل  اشتراک  آن میان  کشور های منطقه  می تواند حس برتری جویی و سلطه گری را از محاسبات فکری کشورهای همسایه نسبت به ایران پاک کند. نوروز همچنین می تواند زمینه ساز مبادلات تجاری و اقتصادی در خلال برنامه های گردشگری به طور معین در ایام نوروز با حذف روادید گردشگران و نیز تعرفه گمرکی برای خرید محصولات و همچنین برگزاری نمایش و کنسرت های هنرمندان و بسیاری از موارد مشابه نقش برجسته ای ایفا کند.

با توجه به ویژگیهای کنونی منطقه علی رغم شکست های عمده داعش و گروه های تروریستی هنوز سازمان ترور داعش و گروههای مشابه آن شبکه وسیعی در ابعاد منطقه ای و جهانی دارند و لزوم مقابله با باقی مانده های این تفکر خطرناک در سوریه و عراق و جلوگیری از نفوذ و گسترش افراط در مناطق جدید و سرکوب خاستگاه فکری و قطع منابع مالی افراط باید همواره یک اولویت برای بازیگران منطقه باشد. برای عبوراز آشفتگی و رسیدن به ثبات نیز اولین و بهترین راه گفتگو و تدابیر ایجاد اعتماد است. تمرکز این گفتگوها باید دغدغه های مشترک، نگرانی ها و آمال و آرزوهای مشترک کشورهای منطقه باشد. شاید نوروز میراثی که جهانی نبوده ولی از سوی جهان به عنوان یک ارزش تداعی بخش صلح شناخته شده است[1]،  بستری برای گفتگو ایجاد کند.

 [1] مجمع عمومی سازمان ملل متحد سال 1388 برابر با 2010 با تصویب قطعنامه ای روز اول فروردین را درچارچوب ماده 49 و تحت عنوان فرهنگ صلح به عنوان روز جهانی نوروز به تصویب رسانده است.

آنا یوسفیان، دانشجوی دکترای روابط بین الملل و عضو شورای نویسندگان فراتاب

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است 

منابع:

 دهقانی فیروز آبادی، جلال، اصول و مبانی روابط بین الملل(1) ، انتشارات سمت، تهران 1394

نقیب زاده، احمد، نوروز، سیاست و روابط بین الملل، قدرت نامرئی، ماهنامه همشهری دیپلماتیک، نیمه اسفند 1385، شماره 12

امیراحمدیان، بهرام، نوروزو گفت و گوی میان فرهنگی، فصلنامه مطالعات میان فرهنگی ، سال چهارم ، شماره 9

 کولایی، الهه، سیاست و حکومت در آسیای مرکزی، انتشارات سمت، 1376

 ظریف، جواد، متن سخنرانی در دومین کنفرانس امنیتی تهران، دیماه 1396