فراتاب - گروه بین الملل: توافق جامع و نهایی هسته‌ای وین با عنوان شناخته شده و رسمی برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام در راستای توافق جامع بر سر برنامه هسته‌ای ایران و به دنبال تفاهم هسته‌ای لوزان، در سهشنبه ۲۳تیر ۱۳۹۴ (۱۴ژوئیه ۲۰۱۵) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ (شامل چین، فرانسه، روسیه، پادشاهی متحد بریتانیا، ایالات متحده آمریکا و آلمان) منعقد شد. طبق این توافق، ایران بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای خود را متوقف کرد و در مقابل تحریم‌های هسته‌ای علیه این کشور تعلیق شد.
پس از حصول توافق هسته‌ای در دولت سابق آمریکا، کنگره آن کشور با تصویب طرحی، رئیس جمهوری را ملزم کرد که هر ٩٠ روز یکبار میران پایبندی ایران به برجام را به آگاهی کنگره برساند تا در صورت تخطی جمهوری اسلامی از تعهدات خود، ایالات متحده نیز بتواند ادامه پایبندی به توافق را مورد تجدید نظر قرار دهد. چنانچه رئيس جمهوری پايبندی ايران را نسبت به توافقنامه تأييد نکند کنگره ۶۰روز مهلت دارد تصميم خود را اعلام کند. تصميم بگيرد که آيا می خواهد اقدامی انجام دهد يا اصلاً کاری نکند. اگر تصميم به اقدام بگيرد با يک لايحه می تواند اين روند را تسريع ببخشد و بلافاصله تحريم ها را به اجرا درآورد و برای اين کار فقط به رأی اکثريت نياز دارند.
دونالد ترامپ با نگاه بسیار بدبینانه در مورد برجام در زمان مناظره انتخاباتی با کلینتون توافق هسته ای را یکی از افتضاح ترین توافق تاریخ دانست. و همچنین پس از پیروزی در انتخابات شدت حملات و مواضع واکنشی خود را نسبت به برجام افزایش داد تا این که وی در سخنانی که جمعه ۱۳اکتبر اعلام کرد که ایران «روح برجام را نقض کرده» و به همین جهت ارزیابی برجام را به کنگره آمریکا سپرد و مهلتی ۶۰روزه هم برای تصمیم‌گیری درباره توافق هسته‌ای و بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران تعیین کرد و به تعبیری توپ تصمیم‌گیری در مورد برجام را به زمین کنگره انداخت.
همچنین وی اعلام کرده بود اگر کنگره و همپیمانان اروپایی‌اش، نگرانی‌های او در این رابطه، که به نظر می رسد منظورش برنامه‌های موشکی و حضور ایران در منطقه است را رفع نکند، برجام را پاره خواهد کرد. در حالی دو بار قبل از آن پای بندی ایران را مورد تایید قرار داده بود.دونالد ترامپ بعد از این سخنرانی و در جمع خبرنگاران و در پاسخ به سوالی درباره اینکه چرا حالا از برجام خارج نمی‌شود، گفت: «من روند دو مرحله‌اى را دوست دارم. هر وقت بخواهم می توانم برجام را از بين ببرم. در مدت كوتاه خواهيم ديد كه آيا كنگره به این موضوع عمل می كند يا نه. اگر نكند برجام را به هم ميزنم.»
اندیشکده Crisis Group در یادداشتی مطرح کردند که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا با این اقدام به چند خواسته رسید. اول اینکه، مخالفت جریان خود با توافق هسته‌ای را رسمی و دائمی کرد. دوم، تصمیم‌گیری در مورد توافق‌هسته‌ای را به گردن کنگره انداخت و به زعم‌اش، خود را از مصیبت تصدیق هر سه ماه یکبار تعهد ایران رهانید؛ چیزی که درست بر خلاف اعتقادش بود. سوم، شک‌ها را به جان کنگره انداخت به امید این که خود کنگره با دستان‌اش به عمر برجام پایان بدهد؛ او می‌دانست که دولت وی حمایت اروپایی‌ها را ندارد و در موضوع توافق هسته‌ای بسیار منزوی شده است. لذا، به طور منطقی توان لغو توافق را ندارد. اما با این حرکت خواسته که بار بر دوش کنگره بیافتد و فشار از سوی وی بر کنگره اعمال شود.
بلافاصله بعد از سخنرانی ترامپ در روز 13 اکتبر دو سناتور جمهوری‌خواه آمریکایی از طرحی که به‌ادعای آنها اصلاحات مد نظر ترامپ را در برجام اعمال می‌کرد رونمایی کردند. این طرح که «باب کورکر»، رئیس کمیته روابط خارجی سنا و «تام کاتن»، سناتور جمهوری‌خواه ضدایرانی آن را ارائه کردند، دارای مفادی بود که به‌طور خلاصه شامل گسترده تر کردن معیارهای بازگشت تحریم ها ، دائمی کردن محدودیت های ایران در توافق، ملزم کردن ایران به اجازه دادن به بازرسی های نظامی، دائمی کردن ممنوعیت استفاده از سانترفیوژها و همچنین دائمی کردن محدودیت های غنی سازی و در نهایت ملزم کردن ایران به تعهدات غیرهسته ای بود.
اما کورکر مدتی بعد با اذعان به اینکه طرحش از 50 رأی لازم برای تصویب در مجلس سنا برخوردار نیست و نتوانسته حمایت قانونگذاران دموکرات را برای پیشبرد آن جلب کند، اعلام کرد که آن را متوقف کرده است. مجله «فارن‌پالیسی»، انتقادات به طرح کاتن ــ کورکر را این‌طور خلاصه می‌کند: «پیشنهاد آنها به‌دنبال استفاده از قوانین داخلی برای وضع محدودیت‌های جدیدی هستند که در چارچوب توافق هسته‌ای نیستند. آنها این کار را با اصلاح قانون اینارا انجام خواهند داد تا رئیس‌جمهور اختیار داشته باشد در صورت عدم موافقت ایران با مطالبات جدید و یکجانبه آنها تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران را بازگرداند. طرح‌هایی مانند این، تلاش‌هایی پشت‌پرده برای جلوه قانونی بخشیدن به فروپاشی توافق هسته‌ای هستند.»
دولت ترامپ از همان ابتدای روی کار آمدنش سعی داشته تا با دستاویز قرار دادن برجام، علاوه بر تحمیل هزینه‌های خروج از این توافق بین‌المللی بر ایران، به مقابله با نقش ایران به عنوان بازیگر تاثیرگذار خاورمیانه بپردازد. راهبرد برجامی تیم جدید حکمرانی آمریکا در چهار محور قابل‌بررسی است. محور اول به گروگان گرفتن برجام برای همراه کردن جامعه جهانی با سیاست‌های این کشور در قبال ایران است. در این نگاه، آمریکا در تلاش است حفظ برجام را مشروط به همراهی جامعه جهانی و به‌ویژه متحدان اروپایی‌اش با سیاست‌ها و روایت‌های آمریکا در حوزه کنش‌های منطقه‌ای و موشکی ایران کند.
محور دوم، مخالفت با برجام برای آنچه آمریکا تثبیت برجام می‌خواند است. به این معنا که آمریکا به دنبال توسعه متن برجام است و نه فروپاشی آن. محور سوم در راهبرد برجامی ترامپ نیز ترمیم سیاست اوباماست که در نظر تیم جدید حکمرانی آمریکا بر یک سیاست هسته‌ای ایران متمرکز بود و نه بر سیاست ایران گسترده‌تر. محور چهارم این راهبرد را نیز باید در راستای تلاش برای تعلیق برجام برای ممانعت از استفاده ایران از مزایای آن و محدودسازی ورود سرمایه‌ها و شرکت‌های خارجی به بازار ایران ارزیابی کنیم.
روز سهشنبه ۱۲دسامبر (۲۱آذرماه ) فرصت شصت روزه‌ای كه ترامپ به كنگره داده بود تا با همكاری طرف‌های اروپایی، برجام را تغییر دهند، به پایان رسید ولی نمایندگان كنگره حرکتی از خود نشان ندادند. همانطور که انتظار می‌رفت نمایندگان آمریکا برجام را لغو نکرده و توپ را دوباره به زمین دونالد ترامپ انداختند تا تردیدها درباره ادامه‌ی این توافق بیشتر و مبهم‌تر شود.
در این راستا مارک دوبوویتز، مدیر «بنیاد دفاع از دموکراسی» و از مخالفان سرسخت حکومت ایران در آمریکا به «واشینگتن تایمز» گفته است که با توجه به سرخوردگی ترامپ از اقدام نکردن کنگره و اروپا در قبال مخالفت‌های وی با برجام، این احتمال کاملا وجود دارد که ترامپ در ماه ژانویه از توافق خارج شود.
اما از طرفی موافقان برجام در حالی که از انفعال کنگره در این‌باره راضی هستند اما معتقدند که برای جشن گرفتن زود است چراکه ابهام زیادی در مورد قصد ترامپ و عدم توانایی برای پیش‌بینی تصمیم‌های او ادامه دارد.ریچارد نفیو مذاکره‌کننده پیشین آمریکا به المانیتور گفت: هم‌اکنون در وضعیت پرخطری هستیم. ماندن در برجام بستگی به مقامات، احوال ترامپ و پیشرفت‌های مذاکرات بین طرف‌ها بستگی دارد.
با نگاه آینده نگرانه احتمال خروج ترامپ از برجام غیرمحتمل است و ظاهرا آن ها قصد دارند به جای نقض یا عدم اجرای جدی برجام مسیر عدم اجرای تعهدات یا نقض جزئی را در پیش بگیرد، سناریویی كه مانع خروج كامل ایران از برجام می‌شود ولی طرف‌های توافق هسته‌ای از جمله ایران را به سمت نابودی آن پیش می‌برد.
بنابراین آمریکا از برجام خارج نمی شود زیرا که خروج کامل آمریکا از این توافق جهانی، به اعتبار این دولت صدمه زده و باعث خواهد شد تا در دیدگاه دیگر شرکای آمریکا در آینده (حداقل در دوران ریاست جمهوری ترامپ) وزنه این دولت در امضای موافقت نامه ها کاهش یابد و در نتیجه به بی اعتباری بین المللی تبدیل شود.
در حال حاضر هم کاخ سفید و هم کنگره پذیرفته‌اند برجام کنار گذاشتنی نیست چراکه از یک‌سو منافع آمریکا ایجاب نمی‌کند توافق هسته‌ای نادیده گرفته شود و از سوی دیگر متحدان آمریکا در مسیر نادیده گرفتن با واشنگتن همراه نخواهند شد. همچنین ضرر کنار گذاشتن و خروج از برجام بسیار بیشتر از اجرای آن خواهد بود؛ بنابراین براساس دلائل فوق، کاخ سفید و کنگره در برجام باقی خواهند ماند.
علیرضا علیپور، دانشجوی دکتری روابط بین الملل
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
