بازخوانی چگونگی سقوط کرکوک و آینده اقلیم کردستان
فراتاب - گروه بین الملل: روز 16 اکتبر حشد شعبی و نیروهای نظامی عراقی با همکاری مستشاران نظامی در کمال ناباوری بدون هیچ گونه مقاومت محسوسی توانستند شهر استراتژیک کرکوک به همراه چندین شهر کوچکتر و در کل بیش از 100 ها کیلومتر مربع خاک را از دست نیروهای کُرد خارج کنند. جالب آنجاست که اکثر سایت ها در هر لحظه خبر از پیشروی های سریع بدون درگیری می دانند که باعث غافلگیری و بهت همه مخاطبانشان ولو غیر کُرد حتی شبکه ها رسمی در بغداد هم گردید. شبکه های خبری کردستان عراق نیز هر کدام با توجه به موضع احزاب نزدیک به خود در کمال ناباوری خبر از خیانتی بزرگ و وجه المصالحه قرار گرفتن کرکوک برای اهداف حزبی می داند. در تاریخ کُردها خیانت همواره یکی از ادله اصلی مورد استفاده نخبگان کُرد برای توجیه شکست ها و بحران های بوده که با آن مواجه شده اند اما این توجیهات هرچند می تواند رگه های از واقعیت را با خود همراه داشته باشد ولی نمی تواند همه علل را پوشش دهد.
این نوشتار سعی دارد از منظری دیگر به آنچه که از دیروز آغاز و احتمالا تا هفته ها و ماههای دیگر نیز پژواک آن شنیده خواهد شد را بازتعریف نماید.
26 سال پیش کُردها توانستند:
- منطقه ای را به نام حکومت اقلیم کردستان عراق تحت حمایت شورای امنیت سازمان ملل در سال 1991 (حفاظت از مدار 36 درجه) برای خود تشکیل و پارلمان محلی، حکومت، نیروی نظامی و ... را برای خود تاسیس کنند.
- کُردها طی مجموعه فعالیتهای دیپلماتیک توانستند روابط حسنه ای با همسایگان (ایران و ترکیه) برقرار نمایند و مرزهای رسمی کشور عراق را با این دوکشور به شکل رسمی در کنترل حکومت محلی خود قرار دهند.
- بعد از جنگ داخلی و ایجاد صلح نسبی گام های واقعی برای ثبات اقتصادی و بهره گیری از منابع نفتی برداشته شد.
- ...
بعد از سال 2003 و سقوط رژیم بعث در عراق، کُردها توانستند:
- سقوط رژیم بعث و همپیمانی نا نوشته بین نیروهای کُردی و نیروهای ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا.
- به دست آوردن تجهیزات چندین لشکر ارتش بعث به دست پیشمرگه های (حزب دموکرات و اتحادیه میهنی) که تا کنون باعث ایجاد ثبات نسبی از لحاظ امنیتی برای اقلیم کردستان شده است.
- شریک شدن در تشکیل کابینه های اول و دوم حکومت مرکزی در بغداد، کُردها تقریبا یک چهارم وزارت خانه های اصلی دولت نوپای عراق فدرال را در کنترل خود گرفتند.
- به دست گرفتن منصب ریاست جمهوری و همچنین در چند سال اول شکل دادن به ارتش نوپای عراق فدرال، فرماندهان آن در دست فرمانده هان پیشمرگه کُرد بود. (فرماندهی ستاد ارتش، فرماندهی نیروی هوایی، فرماندهی نیروهای کماندو و ... .)
- ایجاد بیش از سی کنسولگری و دفتر نمایندگی کشورهای جهان از جمله قدرتهای جهانی و منطقه ای
- ایجاد توسعه ای با ثبات تر و قابل توجه تر به نسبت کل عراق
- با آمدن داعش، کُردها توانستند با حمایت بین الملی تقریبا تمام مناطق متنازع علیه (ماده 140) بویژه کرکوک را به کنترل خود در آورند.
- استخراج، مدیریت و فروش مستقیم نفت و نیز عقد قرارداد مستقیم با کمپانی های بزرگ بین المللی.
- ...
چند هفته پیش کردها توانستند:
- با رفراندومی نسبتا موفق را با رعایت پرنسیپ ها و استانداردهای بین الملی را مناطق تحت کنترل اقلیم کردستان از جمله شهر کرکوک و شهر ها و مناطق متنازع علیه (ماده 140) برگزار کنند.
- جلال طالبانی فوت کرد و حزب وی که از چند سال پیش مرتب انشقاق صورت گرفته بود اینبار نیز وضعیت حزب به ظاهر در کنترل و رهبری موافقین رفراندوم و همپیمانان بارزانی (از جمله کوسرت رسول علی) قرار دارد اما واقعیت چند روز اخیر حکایت از آن دارد که رهبری اصلی حزب تا حد زیادی به دست خانواده طالبانی است که کنترل نسبتا کاملی بر نهادها اقتصادی و امنیتی دارند.
- کُردها مسرور از برگزاری رفراندوم و نیز مطمئن از جبهه های که با نیروهای زیاد مسلحی پشتیبانی می شد تقریبا از موضع با ثبات و قدرت با همه مواجه می شدند. در بدترین حالت رهبران کُردی در صورت مواجه با حشد شعبی و ارتش عراق خواهان 24 الی 48 ساعت مقاومت بودند تا جامعه جهانی به واکنش وادارند اما چنین نشد و توافقاتی پنهانی برخی افراد متنفذ حزبی این کارت را از دست آنان خارج کرد.
- ...
آنچه کردها نتوانستد طی سالها مبارزه و دوران ثبات بدست بیاورند:
- عدم وحدت داخلی و ایجاد دولت ملت ولو در قالب محلی: هرچند از لحاظ احساسات مشترک و وحدت زبانی در میان کُردها همواره یک نوع حس جمعی و ناسیونالیستی موج می زند که متاثر از تفاوت های هویتی با اکثریت عرب عراق در طی تاریخ پرمصائب شان می باشد اما واقعیت آن است کُردها در عراق هنوز نتوانسته اند از لحاظ هستی شناسی و معرفت شناسی مدرنیته و مبانی مدرن دولت ولو محلی، مصالح ملی و عالیه سرزمینی و جمعی خود را بر مصالح حزبی (مبتنی بر عشیره گرایی و حتی فردی) ارجاع دهند.
- عدم توافق رسمی با قدرت های جهانی و منطقه ای: در چند سال اخیر هر چند پارت دموکرات کردستان تلاشهای زیادی را با حمایت بخشی از اتحادیه میهنی برای تدوین قراردادها و تفاهم نامه های گسترده و معناداری را در راستای ایجاد همپیمانی با قدرتهای منطقه ای و جهانی در عرصه های سیاسی، دیپلماتیک و اقتصادی انجام دادند. اما در طی دوهفته بعد از رفراندوم و بویژه دیروز 16 اکتبر مصادف با ورود نیروهای حشد شعبی و عراقی به کمک بخشی از رهبران اتحادیه میهنی (نزدیک به خانواده طالبانی) به کرکوک، دوزخورماتو، قره تپه، جلولا، داقوق ... و کنترل اکثر مناطق نفتی و صنعتی نشان داد کُردها نتوانسته اند متحد و یا همپیمانی برای روزهای سخت خود در میان دولتها منطقه در راستای اهداف بلند مدت خود دست و پا کنند.
- عدم ایجاد یک نیروی یکدست و فراحزبی نظامی با وحدت فرماندهی: واقعیت آن است عقب نشینی چندین لشکر زمینی متشکل از نیروهای پیاده، زرهی و توپخانه اتحادیه میهنی ظرف یکی دو ساعت توسط دستور تعدادی از افراد حزبی از خانواده آقای طالبانی نشانگر این واقعیت است که کُردها نه تنها نتواسته اند نیروی واحد تحت میثاق ملی به وجود آورند بلکه این نیروها از قالب حزبی خود نیز که در گذشته فرمانبردار رهبران اصلی حزب (مثلا بارزانی، طالبانی و دفتر سیاسی این احزاب) بودند الان به شکل مبتذلی تحت کنترل فردی و خانوادگی تنازل پیدا کرده اند.
- عدم درک این واقعیت که دشمن اصلی ملت ها نه همسایگان و بیگانگان بلکه همواره تفرقه و تضاد داخلی است. کردها همواره نخواسته اند به این واقعیت عینی تمکین کنند که در طول تاریخ مبارزاتی خود همواره رقابت های درون گروهی و منافع کوتاه مدت و حسادت های شخصی بازیگران سیاسی تا حد زیادی عامل اصلی شکست ها و مصائب بر آنها بوده است.
- ...
اتحادیه میهنی کردستان:
- این حزب همواره خود را حزبی چپ با پرنسیپ های مدرن و دموکرات معرفی می کرد و رقیب اصلی حزب دموکرات کردستان بود که نقد اصلی بر این حزب را عشیره گرای با محوریت بارزانی ها می دانست. نکته حائز اهمیت آنجاست که در طی یک دهه اخیر شیفت پارادیمی گسترده در باورها و رفتارهای حزب اتحادیه میهنی با حضور گسترده خانوده درجه اول جلال طالبانی (همسر: هیرو ابراهیم احمد، فرزندان: پافیل و قباد طالبانی، برادرزادگان: آراس، لاهور شیخ جنگی - آلا طالبانی، شهناز ابراهیم احمد، باجناق ها و دامادهای خانواده ... ) تقریبا کنترل بخش امنیتی و نظامی و حتی سیاسی اتحادیه میهنی را بویژه بعد از عقب نشینی از کرکوک، به همراه بخش مالی این حزب به کل در اختیار گرفته اند.
- مسعود حیدر نماینده حزب گوران در مجلس بغداد دیشب متن توافقنامه بین هادی عامری و پافیل طالبانی پسر ارشد جلال طالبان را انتشار داد که منجر به عقب نشینی گسترده نیروهای پیشمرگه تحت کنترل اتحادیه میهنی از جبهه های به طول قریب به 150 کیلومتر و در بعضی جاها به عمق 20 کیلومتر به پشت سنگرهای دیگر نیروهای پیشمرگه در استان های کرکوک و صلاح الدین و دیاله گردید. در توافق نامه تمام خواست ها و درخواست های اتحادیه میهنی موکول به آینده ای نا معلوم شده است. نکته جالب دیگر این توافق نامه آنجاست که دولت مرکزی اصلا می تواند زیربار هیچ کدام از امتیازات داده شده به اتحادیه میهنی نرود زیرا طرف قرارداد هادی عامری هیچ منسب رسمی یا نمایندگی رسمی از سوی دولت بغداد ندارد.
- عطا سراوی یکی از اعضا اصلی اتحادیه میهنی و عضو کمیته مرکزی حزب طی یاداشتی رسما ابعاد داخلی این توافق و حمایت و پشتیبانی بخشی از نیروهای اتحادیه میهنی از حشد شعبی و نیروهای نظامی عراقی به کرکوک را فاجعه و بحران بزرگی از لحاظ وجه ملی این حزب در میان کُردها چه در مناطق تحت نفوذشان و چه در سایر مناطق کردنشین می داند. وی در این مقاله از جنگ داخلی نه در میان پارت دموکرات کردستان و اتحادیه میهنی، بلکه در رقابت درون حزبی در آینده نزدیک میان اعضا و رهبرانی که ظن وی این خیانت بزرگ و تاریخی را انجام داده اند خبر می دهد.
- ...
پارت دموکرات کردستان:
- این حزب که تا دیروز 16 اکتبر تقریبا می شود گفت با همپیمانی اتحادیه میهنی توانسته بود قدرت اول در اقلیم کردستان عراق باشد. رهبری اقلیم و ریاست دولت در کنترل این حزب بود اما واقعیت دیروز نشان داد که این امر فقط در مناطق تحت کنترل خود حزب به شکل واقعی اعمال شده و در مناطق اتحادیه میهنی این قدرت نه تنها نهادی نبوده بلکه اصلا منشا اثر آنچنانی نیز نداشته است. پارت دموکرات به شدت از جنگ داخلی حذر دارد زیرا قدرت این حزب را به عنوان حزب حاکم و اول در عرصه داخلی، منطقه ای و جهانی تضعیف می کند و نیز رویای استقلال کردستان را با توجه به سناریوی تشکیل اقلیم فدرال سلیمانیه با مانع بزرگی روبرو خواهد کرد.
- حزب دموکرات نیز جبرا به دلیل نفوذ نیروهای نظامی متخاصم به عمق 20 کیلومتری پشت خاکریزهای پیشمرگه های خود دست عقب نشینی خواهد زد. همچنین در بخش های دیگر با عقبنشینی تاکتیکی نیروها، مطمئناً پادگان های تحت کنترل ترکیه در بعشیقه و آمریکایی ها و کشورهای عضو ناتو در منطقه مخمور، گویر و مناطق مسیحی نشین دشت نینوا (که برای فرانسوی ها حساس بود) بدون محافظ در برابر مواجه شدن نیروهای حشد شعبی و مستشاران نظامی آنان قرار خواهد داد. به ظن آنان شاید ائتلاف بین المللی و آمریکای که هیچ حمایتی از کُردها را طی دو سه هفته اخیر بعد از رفراندوم و مسئله کرکوک انجام نداده است و ترکیه ای که در رقابت ایدئولوژیک برای رهبری جهان سنی و بازگردادن رویایی خلافت عثمانی به ظن خود در رقابت با هلال شیعی است شاید در مواجه قرار گرفتن با نیروهای حشد شعبی به بازنگری سیاستهای خود اقدام کند.
- اگر عقب نشینی ها از شنگال، مخمور، گویر و دشت موصل تاکتیکی نباشد و تداوم یابد و این حزب برنامه و عمل رسمی خود را طی چند روز آینده اعلام ننماید. می توان گفت موضع مسعود بارزانی با توجه به وعده های که در انتخابات در حمایت از ملت کُرد و بویژه مناطق مورد مناقشه داده بود در سخت ترین شرایط بعد از اتحادیه میهنی قرار خواهد گرفت. البته باید این را هم در نظر داشت که هرگونه اظهار نظر رسمی این حزب می تواند به تقابل مستقیم با همپیمان گذشته خود یعنی اتحادیه میهنی منجر شود. واقعیت آن است خواسته یا ناخواسته کُردهای که با نیروهای عراقی برای ورود به کرکوک همکاری کردند در درجه اول به اعتبار رهبری کُردها (مسعود بارزانی) و همفکران وی در سایر احزاب کردستانی و نیز روحیه و انسجام داخلی کُردها ضربه سختی وارد ساختند.
- ...
نتیجه :
در کوتاه مدت پیروز این تحولات اخیر دولت مرکزی به رهبری شیعیان در بغداد و بویژه نیروهای حشد شعبی می باشد که به گسترش قدرت منطقه ای ایران نیز به عنوان بازیگری اصلی و حتی بسیار فعالتر از ترکیه کمک خواهد کرد. ایران موفق شده دست بالا و شرایطی بلامنازع را برخلاف انتظار آمریکا و همپیمانان غربی اش در تمام عراق و جدیدا در مناطق تحت کنترل اتحادیه میهنی در اقلیم کردستان بدست آورد. به ظن این نیروها تقریبا به شکلی غیر رسمی از 16 اکتبر به بعد اقلیم کردستان به دو بخش تقسیم و موفق به تحدید قدرت مسعود بارزانی و حزب متبوع وی و نیز ایجاد انشقاق در اتحادیه میهنی شده اند این نظر با توجه به تحولات 24 ساعت بعد از تصرف کرکوک می توان دربرگیرنده واقعیاتی باشد.
اما در بلند مدت واقعیت آن است با خروج کردها از این حالت شوکه شدن، ماتی و ترس جمعی که برگرفته از تجربه های گذشته در حافظه تاریخی شان است هرچند دستیابی به استقلال در این وضعیت بسیار سخت می نماید. آنان نه تنها نتایج همه پرسی در اقلیم کردستان را قابل معامله نخواهند دانست بلکه هنوز هم در این شرایط سخت هیچ کدام از احزاب نتوانسته اند رسما حتی علیرغم میل باطنی شان آن را انکار کنند. از لحاظ نیروی نظامی، هرچند پیشمرگه ها در وضعیت مناسب روحیه ای قرار ندارند اما آنان بدون از دست دادن حتی یک قبضه اسلحه توانسته اند تمام زرادخانه نظامی خود را حفظ و در استحکامات و پایگاه های استراتژیک نزدیک به سه استان اصلی اقلیم مستقر نمایند.
خط قرمز آمریکا برای پیشروی های عراق ظاهرا مناطق مدار 36 درجه یا متسامحا مناطق قبل از 2003 می باشد یعنی اربیل، دهوک و سلیمانیه می باشد. این خط قرمز نیز گاهی فقط به اربیل ختم می شود و نه مبتنی بر قرائتی انسان دوستانه و اخلاقی از حمایت کُردها بلکه بخاطر حضور دیپلماتها، کنسولگری های و نیروهای عضو ناتو کشورهای غربی در این شهر می باشد.
در بعد بین الملل نیز سکوت و عدم کنش آمریکا و قدرتهای غربی در قابل گسترش قدرت ایران در منطقه خاورمیانه و بویژه کنترل تقریبا کامل عراق توسط نیروهای عراقی متحد ایران نمی تواند تداوم چندانی داشته باشد. چون مسئله کرکوک و تداوم کنترل بلند مدت مناطق اکثرا سنی نشین عرب و نیز کُردنشین در وسط و شمال عراق در صورت عدم ارائه راهکار، منافع بلندمدت قدرتهای جهانی بویژه آمریکا در منطقه را به ظن اکثر روزنامه های چاپ امروز آمریکا و همچنین یاداشت سایت موسسه مطالعات خاورمیانه واشنگتن با چالش جدی مواجه خواهد کرد.
در پایان می توان گفت آینده اقلیم کردستان و مناطق متنازع علیه (ماده 140) و دامنه قدرت آنان بیشتر به مسئله ایجاد مجدد نوعی اعتماد داخلی بین دو حزب اتحادیه میهنی و پارت دموکرات و نیز توافقات و تصمیمات قدرتهای جهانی بویژه آمریکا و سرانجامِ توافق و پیمان سه جانبه تهران، آنکار و بغداد در طی روزها و هفته های آتی مرتبط خواهد بود.
ارشاد رشیدی رستمی مدرس علوم سیاسی در دانشگاه آزاد کرمانشاه و عضو هیات تحریریه فراتاب
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
