اقدامات ایران پس از خروج احتمالی آمریکا از برجام | فراتاب
کد خبر: 6732
تاریخ انتشار: 23 مهر 1396 - 23:36
د.حیدرعلی مسعودی
بررسی رویکرد جدید آمریکا در قبال برجام و گزینه های پیش روی ایران؛ سخنرانی دکتر حیدرعلی مسعودی از پژوهشکده مطالعات منطقه ای دانشگاه شهید بهشتی

فراتاب گروه دیپلماسی: روز چهارشنبه 19 مهر ماه 1396، دکتر حیدرعلی مسعودی عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات منطقه ای دانشگاه شهید بهشتی در دفتر حزب کارگزاران سازندگی در خصوص رویکرد جدید آمریکا در قبال برجام و گزینه های پیش روی ایران سخنرانی کرد. در این نشست، پژوهشگران مسائل بین المللی و جمعی از دانشجویان مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد از دانشگاه­های مختلف حضور داشتند. آقای اردشیر پشنگ، تحلیلگر مسائل بین المللی نيز مديريت نشست مزبور را برعهده داشت.

در آغاز، اردشیر پشنگ به اهمیت بررسی رویکرد جدید آمریکا در قبال برجام و راهکارهای پیش روی ایران اشاره کرد. در این رابطه، وی بیان کرد که تغییرات احتمالی در برجام و یا احتمال خروج آمریکا از این توافق بین­المللی وجود دارد. علاوه بر این موضوع، مباحث دیگری مانند در فهرست قرار گرفتن سپاه به عنوان گروهی متهم به تروریسم وجود دارد.

سپس، حیدرعلی مسعودی به بحث درباره اقدامات احتمالی ترامپ بر ضد برجام و گزینه­های پیش روی ایران پرداخت. در ابتدا، وی بیان کرد که براساس قانون بررسی توافق هسته­ای ایران که در کنگره آمریکا در سال 2015 به تصویب رسید، رئیس جمهور آمریکا هر 90 روز یک بار موظف است دو نکته را مشخص کند: 1) اعلام پایبندی یا عدم پایبندی ایران به توافق هسته ای و مفاد آن؛ 2) سازگاری یا عدم سازگاری برجام با منافع ملی آمریکا. بنابراین، وضعیتی که امروز شاهد آن هستیم، ناشی از این امر است. 15 اکتبر موعد اعلام پایبندی یا عدم پایبندی ایران است و ترامپ تاکنون دو بار طی نود روز پایبندی کامل ایران را به برجام اعلام کرده و در آستانه اعلام سوم وی هستیم.

در ادامه، وی چند نکته مهم را توضیح داد. اول آنکه، دیدگاه شخص ترامپ نسبت به برجام دیدگاهی منفی است. وی از همان دوره مبارزات انتخاباتی خود برجام را به عنوان بدترین توافق تاریخ مورد خطاب قرار می داد. به طور کلی، شخص رئیس جمهور آمریکا از نظم لیبرال بین المللی و نیز مکانیزم های چندجانبه گرایانه بین المللی (مانند نهادهای بین­المللی) برای حل و فصل مسالمت آمیز منازعات بین المللی گریزان است و آنها را قبول ندارد. اما مخالفت با برجام در نظام سیاسی آمریکا محدود به مخالفت شخصی ترامپ نیست؛ چرا که اکثر جمهوری خواهان در کنگره آمریکا نیز مخالف جدی مفاد برجام بودند.

دوم، پیشران و انگیزه اصلی که در شرایط کنونی بین المللی و منطقه ای، مسأله را بغرنج کرده و در حال تبدیل آن به یک موضوع بحران خیز بین المللی است، رفتار منطقه ای ایران می­باشد. جمهوری خواهان و حتی بخشی از دموکرات ها در دوره اوباما اصرار داشتند که موضوعات منطقه ای باید بخشی از برجام باشد؛ یعنی برجام بدون توجه به رفتارهای منطقه ای ایران و برنامه­های موشکی ایران بی معنا تلقی می شود. بنابراین، از نگاه آمریکا، برجام نواقص اصلی و تنگناهایی دارد که باید حل و فصل شوند.

به زعم آمریکایی ها، لابی های اسراییلی و لابی های عربی سه نقیصه اصلی در برجام عبارتند از: اول، مساله انقضای زمانی برخی تعهدات و مفاد برجام: براساس برجام، بعد از دوره ها و فواصل زمانی، برخی از تعهدات ایران کاهش خواهد یافت و همچنین، برخی محدودیت های مورد پذیرش ایران در برجام لغو خواهند شد. قدرت های منطقه­ای مانند اسراییل، عربستان و جمهوری خواهان در کنگره آمریکا به دنبال این هستند که ایران نباید بعد از یک دوره زمانی تعهدات خود را کنار بگذارد و این موارد باید به عنوان تعهدات بلند مدت و بدون نهایت مورد توجه قرار گیرد.

مسأله دوم، بحث بازرسی از سایت های نظامی ایران است. ترامپ و تیم وی معتقدند که در برجام مکانیزم هایی برای بررسی دقیق و آسان سایت های نظامی ایران وجود ندارد. مسأله سوم، برنامه موشکی ایران است. رقبا و دشمنان منطقه ای ایران تصور می کنند که برنامه موشکی ایران به طور تعمدی از برجام کنار گذاشته شده و به شکلی بسیار خفیف در قطعنامه 2231 شورای امنیت به آن اشاره شده است.

سپس، عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات منطقه ای دانشگاه شهید بهشتی اظهار کرد که در صورت اعلان عدم پایبندی ایران به روح برجام و ناسازگاری آن با منافع ملی آمریکا دو وضعیت کلی قابل تصور است: 1) اعلام رسمی خروج ناگهانی آمریکا از برجام مانند خروج آمریکا از توافق پاریس؛ 2) وضعیت دوم که محتمل تر است، واگذاری مسئولیت رئیس جمهور آمریکا ـ در مورد احراز اول، اعلام پایبندی یا عدم پایبندی ایران به برجام و دوم، سازگاری یا عدم سازگاری برجام با منافع ملی آمریکا ـ به کنگره این کشور است. براساس قانون بررسی توافق هسته­ای (اینارا)، کنگره آمریکا 60 روز فرصت دارد اظهار نظر کند که در صورت عدم پایبندی ایران به برجام و عدم سازگاری این توافق با منافع ملی آمریکا، تحریم ها به طور کامل یا جزئی دوباره برگردد یا نه. بنابراین، سناریوی احتمالی این است که ضمن اینکه ترامپب این مسئولیت را از دوش خود بر می­دارد، راهی را برای مذاکره مجدد با ایران باقی می­گذارد و همچنین، فشارهای بین­المللی بر ایران را برای پذیرش خواست های مورد نظر خود ـ به تعبیر آنها، رفع اشکالات و نواقص برجام ـ افزایش می­دهد.

در ادامه، مسعودی بیان کرد که در صورت فرض چنین اتفاقی، ایران با دو گزینه کلی مواجه خواهد بود: 1) واکنش دفعتی و فوری ایران مبنی بر خروج از توافق هسته ای؛ 2) واکنش اقتضایی ایران که وابسته به حرکت طرف مقابل است. گزینه دوم نیز دو وضعیت خواهد داشت. اول، همراهی یا عدم همراهی طرف های مذاکراتی ایران یعنی چین، روسیه و کشورهای اروپایی. در صورت همراهی آنها با تصمیم گیری احتمالی ترامپ، ایران چاره ای جز خروج از برجام نخواهد داشت و برجام باقی نخواهد ماند. بنابر نظر کارشناسان، طرف های مذاکراتی ایران به ویژه روسیه خواهان بر هم خوردن وضعیت فعلی در برجام نیستند.

اما اگر اروپایی ها، روسیه و چین با اقدامات جدید آمریکا همراهی نکنند، دو وضعیت برای ایران قابل تصور خواهد بود: اول، بقای برجام با آمریکا است؛ بدین معنا که ما بپذیریم به زعم جمهوری خواهان در کنگره آمریکا، برجام دارای نواقصی است و مذاکره مجدد با آمریکا در مورد آن انجام شود. دوم، دیدگاهی قوی تر در میان نخبگان و کارشناسان مطرح است: تداوم برجام منهای آمریکا است که به آن می توان «برجاما» یعنی برنامه جامع اقدام منهای آمریکا اطلاق کرد. چنانچه ایران بخواهد برجاما یا مدل 1-6 را عملی کند، باید تعریف جدیدی از برجام در دستگاه دیپلماسی ارائه شود و یک دیپلماسی فعال و خلاقانه برای یافتن راه هایی به منظور به حداقل رساندن اقدامات منفی آمریکا دنبال شود، زیرا آمریکا به سوی بازگرداندن بخشی یا همه تحریم­های مرتبط با هسته ای پیش خواهد رفت. این مساله کشورهای اروپایی و حتی چین و روسیه را دچار تردید خواهد کرد که آیا بدون همراهی آمریکا و نظام پولی ـ مالی آن می توان برجام را ادامه داد و ایران را از مواهب برجام منتفع کرد یا نه.

در مورد نوع نگاه تصمیم گیرندگان سیاسی نسبت به برجام، حیدرعلی مسعودی به دو نکته مهم اشاره کرد: اول آنکه، برجام حتی زمانی که آمریکا حداقل در گفتار با آن مخالفت نمی­کرد، به عادی سازی کامل روابط تجاری و مالی ایران با نظام بین­المللی کمکی نکرد. در واقع، آمریکا برخلاف آنچه در برجام بود، نقش فعالی در منتفع کردن ایران از منافع برجام نداشت. دوم آنکه، تصمیم گیرندگان سیاسی بدین نتیجه دست یافته اند که برجام با سابقه ای طولانی از مذاکرات مورد احترام آمریکا واقع نشد و تغییر دولت در آن منجر به سست شدن این توافق بین­المللی شده است. بنابراین، هرگونه توافق جدیدی نیز با چنین وضعیتی مواجه خواهد شد و ایران چاره ای جز این نخواهد داشت که در واکنش به اقدامات احتمالی کنگره آمریکا یک دیپلماسی چندجانبه­گرای فعال را در دستور کار خود قرار دهد. ایران باید همراه با اروپا، چین، روسیه، هند، کره جنوبی و ژاپن به عنوان مهم ترین شرکای اقتصادی خود برجام جدیدی را منهای آمریکا دنبال کند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی این نکته را توضیح داد که نشانه هایی در مورد اینکه اروپا نیز به شکل گیری این نوع برجام منهای آمریکا راضی است، وجود دارد. برای مثال، به اشاراتی در سخنرانی هلگا اشمیت در یک نشست بین­المللی مبنی بر ترفندها و مکانیزم های پیش­بینی شده اروپایی ها برای دور زدن تحریم های ثانویه آمریکا می­توان اشاره کرد. بسیاری از کشورهای اروپایی مانند ایتالیا، آلمان و اتریش شرکت های جدیدی را تأسیس کرده اند که آنها حضوری را در بازارهای آمریکا ندارند. بنابراین، اگر ایران بدین سمت پیش رود که قریب به یقین، چنین خواهد شد: اول، ایران باید پایبندی اصولی خود را به برجام حفظ کند. دوم، ایران دیپلماسی خود را با اروپا و دیگر کشورها به طور فعالانه تری باید دنبال کند و نشان دهد این آمریکا است که در نوعی انزوای بین­المللی قرار گرفته است.

مسعودی اشاره کرد که در میان نخبگان آکادمیک و تصمیم گیرندگان سیاسی اروپایی بستر لازم برای منزوی سازی و محکوم سازی اقدامات آمریکا وجود دارد. همچنین، اروپایی ها می توانند دعاوی و شکایت خود را در سازمان تجارت جهانی مطرح کنند و یا به قطعنامه 2231 می توان اشاره کرد که امکان محکومیت آمریکا را برای اروپایی­ها و اعضای دائم شورای امنیت کاملاً فراهم می کند. به اعتقاد وی، لازم است مقامات سیاسی کشور در بازه زمانی 60 روزه ای که کنگره آمریکا برنامه هسته ای ایران را بررسی خواهد کرد، از اقدامات یا اظهارنظرهای تحریک­آمیز خودداری کنند تا دستگاه دیپلماسی ایران بتواند نقش خود را به طور فعالانه تری ایفاء کند.

حیدرعلی مسعودی در جمع بندی سخنرانی خود اظهار کرد که به طور کلی، برجام مشکل شخصی ترامپ نیست. از نگاه جمهوری خواهان و لابی­های تأثیرگذار در واشنگتن، برجام نقایص و مشکلاتی شامل برنامه موشکی ایران، بازدید از سایت های نظامی ایران و مسأله انقضای زمانی توافقات ایران را دارد. به زعم آنها، اقدامات و رفتار منطقه ای ایران انگیزه لازم را برای مطرح کردن این موضوعات ایجاد کرده است. در واقع، این مساله پیام و دستور کار اسراییلی­ها و لابی های عربی برای آمریکایی­ها است. آمریکا به احتمال زیاد خروج ناگهانی و دفعتی از برجام نخواهد داشت و مسئولیت به کنگره واگذار خواهد شد. راه حل احتمالی واقع­بینانه برای ایران نیز شکل گیری برجام منهای آمریکا است که لازمه آن، داشتن دیپلماسی فعال و خلاقانه با طرف های اروپایی، روسیه و چین است.

سپس، مسعودی به سوالات حضار نشست پاسخ داد. در ارتباط با سوالی درباره تفاوت میان تأیید آژانس بین المللی انرژی اتمی و تایید رئیس جمهور آمریکا نسبت به پایبندی ایران به برجام، وی پاسخ داد که تصمیم گیری آژانس بر مبنای مسائل فنی و توافق های آن است. از سویی دیگر، آمریکا باید پایبندی ایران به متن و روح برجام و نیز سازگاری برجام با منافع ملی آمریکا را تایید کند. ترامپ هیچ گاه ایران را ناقض متن برجام نمی داند. به زعم آنها، ایران روح برجام را با رفتارهای منطقه ای خود نقض می کند. بنابراین، عبارت منافع ملی آمریکا یک دال تهی است که هر چیزی را درون آن می­توان قرار داد و از آن نتیجه مطلوب مورد نظر خود را استخراج کرد.  

مسعودی در مورد اینکه ایران چه راهکاری برای نفوذ در لابی های فعال در آمریکا دارد و نیز چگونه می تواند از لابی ارامنه خود در مقابل آیپک در آمریکا استفاده کند، بیان کرد که براساس قانون فدرال آمریکا هیچ شخص حقوقی یا حقیقی ایرانی امکان صرف هزینه برای لابی­گری را ندارد. باید پذیرفت که این لابی های قدرت های منطقه ای هستند که دستور کار سیاست خاورمیانه ای آمریکا را نگارش می کنند و به پیش می برند. بنابراین، باید به دنبال راه هایی برای مقابله با آنها بود که یکی از آنها استفاده از لابی ها به شکل نیابتی مانند لابی ارامنه است.

وی در مورد احتمال متهم کردن سپاه به عنوان گروهی تروریستی اظهار کرد که از نگاه آمریکا، نیروی سپاه پیشانی سیاستگذاری ایران در منطقه است و اصولاً سیاست ایران در عراق و افغانستان در سپاه قدس سیاستگذاری می شود. بنابراین، تحریم و مهار سپاه یک واقعیت و روند گریزناپذیر در آینده روابط ایران و آمریکا خواهد بود. البته، سپاه هم می تواند برگ های برنده ای را از خود بروز دهد و به نوعی می تواند دست برتر را داشته باشد.

مسعودی درباره امکان پیش بردن برجام منهای آمریکا با توجه به هژمونی دلار و نقش آمریکا در عرصه های اقتصادی گفت که در اتحادیه اروپا این مسأله مورد توجه قرار گرفته است که هم از طرح دعوی در نظام­های حقوقی بین المللی بر ضد آمریکا و هم از ترفندهایی تجاری برای دور زدن تحریم های آمریکا استفاده شود. چنانچه تحریم های جدید یا بازگشت تحریم ها به گونه ای نباشد که بانک مرکزی ایران را تحریم کند، می توان راه­هایی را برای انجام فعالیت­های تجاری با طرف های اروپایی پیدا کرد.

وی در پاسخ به سوالی در مورد پیامدهای داخلی اعلان عدم پایبندی ایران به برجام و تاثیر آن بر رویکرد سیاست خارجی آن اظهار کرد که برجام دستاورد گفتمان اعتدال گرایی در سیاست خارجی ایران بوده است. در ایران و بسیاری از کشورها سیاست داخلی و سیاست خارجی کاملاً در هم تنیده­ هستند. سپس، وی گروه های سیاسی در ارتباط با موضوع تحریم ها را در ایران به دو گروه فرصت گرایان و تهدیدگرایان تقسیم بندی کرد. فرصت گرایان که معتقدند تحریم برای ایران فرصت است، می توان به دو گروه طرفداران دیدگاه ضدامپریالیستی و طرفداران تفکر تحول­گرایی لیبرال تقسیم بندی کرد. دیدگاه ضدامپریالیستی معتقد است که تحریم های بین­المللی به ضرر ایران نیست و فاصله گرفتن از نظام اقتصاد بین الملل که همسو با منافع کشورهای ثروتمند است، نفع بیشتری را در پی خواهد داشت. گروه دوم فرصت گرایان نیز که متمایل به اپوزیسیون خارجی هستند، معتقدند وجود مکانیزم­های بین المللی برای فشار بر ایران فرصتی را برای جامعه مدنی داخلی ایران ایجاد می کند تا بتوانند از نظام سیاسی امتیاز بگیرند.

در مقابل، تهدیدگرایان بر این باورند که تحریم ها در هر سطحی تهدید برای ایران است. این گروه نیز دو دیدگاه ملی گرایی درون نگر و ملی گرایی برون نگر را شامل می شود. دیدگاه ملی گرایی درون نگر معتقد است گرچه تحریم تهدید است، اما می توان با ایجاد مکانیزم های هوشمندانه این تهدید را تبدیل به فرصت کرد. ملی گرایان برون نگر و طرفداران دولت فعلی نیز معتقدند که تحریم در هر سطحی مخالف منافع و امنیت ملی ایران است. در این راستا، مسعودی به این نکته اشاره کرد که در صورت بازگشت تحریم ها پویایی نیروهای سیاسی نیز به طور گریزناپذیری بر هم خواهد خورد.

سپس، مسعودی در پاسخ به سوالی درباره تاثیر خروج احتمالی آمریکا از برجام بر وضعیت منطقه بیان کرد که آمریکا از سیاست ملاحظه کارانه، بی­تفاوتی و رهبری از عقب (leading from behind) در حال عدول است و به سمت نوعی مداخله مستقیم تری در مسائل خاورمیانه پیش می رود. در حال حاضر، خاورمیانه دوباره در حال تبدیل شدن به آزمایشگاه دیدگاه های افراطی آمریکایی ها است. این مساله به لابی ها و بخشی از نیروهای تندرو مذهبی در آمریکا بر می گردد. منطقه در حال گذار است؛ نظم­های قبلی فرو ریخته و نظم های جدیدی شکل نگرفته است. در صورتی که آمریکا از برجام خارج شود، ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای، آمریکا و متحدان منطقه ای آن چاره ای جز تفاهم و مصالحه در مورد مجموعه ای از اصول ناظر بر نظم های جایگزین برای منطقه را نخواهند داشت. بازیگران جدید باید برخی مسائل را کنار بگذارند و از رویه های دیپلماتیک خلاقانه برای ایجاد نظم منطقه ای استفاده کنند.

سوال دیگر این بود که آیا این امکان وجود دارد با محول کردن تصمیم به کنگره اتفاق خاصی نیفتاد و آمریکا در برجام باقی بماند؟ همان طور که در دوره اوباما تصمیم در مورد حمله به سوریه به کنگره واگذار شد و کنگره مخالفت خود را با حمله به سوریه اعلام کرد. در این ارتباط، مسعودی اظهار کرد که در آن زمان، تصمیم گیرندگان اصلی در کاخ سفید به درگیری نظامی مستقیم در سوریه و خاورمیانه تمایل نداشتند، ولی هم اکنون، نوعی هژمونی نیروهای نظامی در کاخ سفید و وزارت دفاع آمریکا وجود دارد. آنها معتقدند باید در عرصه میدان باشند و با دشمنان آمریکا بجنگند.

حیدرعلی مسعودی در پاسخ به آخرین سوال درباره برگ های برنده ایران در مقابله با آمریکا در صورت خروج آن از برجام بیان کرد که مهم ترین اقدام ایران می تواند پیش بینی اقدام عملی کنگره آمریکا در آن بازه زمانی 60 روز باشد و در مقابل آن بتواند واکنش اقتضایی و مقتضی آن وضعیت را نشان دهد. تنها حالت متصور برای ایران به غیر از مذاکره مجدد در مورد برجام با آمریکا، نجات برجام بدون آمریکا است. گفتمان ترامپ ایران را بیش از پیش به عنوان یک بازیگر معتبر و مسئولیت پذیر در عرصه بین المللی می تواند مطرح کند. ایران می تواند یک برجام جدیدی را با اروپا، روسیه، چین و حتی برخی کشورهای دیگر مانند هند شکل دهد و جایگاه بین­المللی خود را ارتقاء دهد.

 

گزارش از فهیمه قربانی – دانشجوی دکترای روابط بین الملل

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
احمد
| |
2018-05-02 15:56:30
نظری ندارم
آخرین اخبار