از دشواریهای «جدایی یکجانبه» کُردها؛ تا راهکاری برای عبور از بحران! | فراتاب
کد خبر: 6610
تاریخ انتشار: 26 شهریور 1396 - 03:26
دکتر ستار عزیزی - استاد حقوق بین الملل
تحلیلی حقوقی - سیاسی در خصوص مزایا و مسائل تعویق یا برگزاری همه پرسی برای کردهای عراق: ارایه راهکاری برای برون رفت از بحران

 

فراتاب – گروه بین الملل: با اعلام مسعود بازرانی رییس حکومت اقلیم کردستان عراق، رفراندوم استقلال آن منطقه قرار است روز 25 سپتامبر (برابر سوم مهرماه) در مناطق تحت حاکمیت اقلیم و همچنین مناطق مورد مناقشه با حکومت مرکزی که هم اکنون در کنترل نیروهای پیشمرگه است برگزار گردد. این رفراندوم تقریبا با مخالفت همه کشورهای غربی، ایالات متحده آمریکا، دول عضو دائم شورای امنیت، اتحادیه عرب، دول مهم منطقه و دولت مرکزی عراق روبرو شده است. از این رو در ادبیات حقوق بین الملل از آن با عنوان «جدایی یکجانبه» (Unilateral Secession) نام برده می شود.

 

در خصوص مشروعیت یا غیرقانونی بودن جدایی یکجانبه میان متخصصان حقوق بین الملل و همچنین عملکرد دولت ها، اختلاف نظر دیده می شود هرچند که دیوان بین المللی دادگستری (ICJ) در رای مشورتی کوزوو، پس از ملاحظه رهیافت و دیدگاه های متناقض دولت ها، اعلامیه استقلال آن منطقه از صربستان را مغایر مقررات حقوق بین الملل ندانست. اما همچنان گروهی از حقوقدانان بر این اعتقادند که نظر به وجود اختلاف نظر شديد ميان مواضع دول شركت كننده در اين قضيه نسبت به ماهيت و حدود حق تعيين سرنوشت و اعمال اين حق در مورد كوزوو، اكثريت قضات ديوان ترجيح دادند از ورود به اين موضوع و بررسي آن در راي مشورتي خودداري كنند و تنها به بررسي موضوع مطابقت صدور بيانيه استقلال با مقررات حقوق بين‌الملل پرداختند و اعلام داشتند چون در حقوق بين‌الملل منعي براي صدور بيانيه استقلال وجود ندارد لذا صدور بيانيه استقلال كوزوو ناقض حقوق بين‌الملل نيست، اما ممکن است که حکم دیوان در قضایای دیگر متفاوت باشد. بنابراین همچنان می توان گفت که در نظام حقوق بین الملل نسبت به مشروعیت جدایی یکجانبه، حکمی صریح وجود ندارد. نگارنده در این نوشتار کوتاه به دنبال بررسی حقوقی مشروعیت و یا عدم مشروعیت همه پرسی استقلال کردستان عراق نیست. تنها بر آن هستم که مزایای برگزاری و یا تعویق انجام همه پرسی برای کردهای عراق را در پرتو مخالفت های وسیع دول بزرگ جهان و منطقه با انجام این رفراندوم توضیح دهم. مضاف بر اینکه در روزهای اخیر و در پی ملاقات سفرای آمریکا و انگلیس، برت مک گورک فرستاده ویژه ایالات متحده در ائتلاف بین المللی ضد داعش و نیز  نماینده سازمان ملل متحد در عراق با مسعود بازرانی، گفته می شود که آنها طرحی جایگزین در مقابل تعویق همه پرسی را پیشنهاد کرده اند. البته هنوز جزییات این طرح جایگزین علنی نشده است اما برخی گمانه زنی ها در این ارتباط در رسانه ها وجود دارد. سوال اصلی این نوشتار این است؟ «آیا برگزاری رفراندوم در زمان مقرر و عدم تعویق آن در هر شرایطی به نفع کردهای عراق است یا خیر؟»

به نظر می رسد که کردستان مستقل در شرایط فعلی، از یکسو امکان عضویت در سازمان ملل متحد را ندارد چه آنکه امکان کسب آرای موافق دو سوم دولت ها در مجمع عمومی و کسب رای 9 دولت در شورای امنیت را نخواهد داشت

بارزانی بارها اعلام کرده است که اگر گزینه بهتری از رفراندوم به کردها پیشنهاد شود آن را بررسی خواهد کرد اما تا زمان نگارش این متن، تاکید کرده است که چون پیشنهاد بهتری دریافت نکرده اند، همه پرسی در زمان مقرر برگزار خواهد شد.

اجازه دهید به بررسی فرضیه و پاسخ به سوال اصلی بپردازم. گروهی از کردهای عراق بر این اعتقاد هستند که به پیشنهادات جایگزین نباید دل بست. آنها بر این اعتقادند که تجربه تعامل و همکاری کردها با آمریکا نشان می دهد که آمریکایی ها قابل اعتماد نیستند. آنها از تکرار خیانت آمریکا و رها کردن کردها پس از انقلاب سال 1975 نگران هستند. به اعتقاد این گروه، کردها تنها باید بر ملت خود تکیه کنند و علیرغم همه مخالفت های جهانی و منطقه ای، رفراندوم استقلال را برگزار کرده و سپس در صورت پیروزی گزینه آری، بیانیه استقلال را صادر نمایند. حال باید دید که آیا صدور اعلامیه استقلال در هر شرایطی به نفع کردها خواهد بود یا خیر؟

من در صدد نفی مقدمه استدلال فوق الذکر نیستم. تکیه هر ملت بر خواست و اراده خود، امری ضروری و پیش شرط موفقیت آنهاست. همچنین رویه و رویکرد آمریکایی ها در تعامل با دیگر کشورها و حتی متحدانشان، نشان داده است که آنها الزامی به حفظ منافع دوستان ندارند و هرگاه منافع آمریکا ایجاب کرده است به متحدانشان پشت کرده اند. بحث من تنها در مورد نتیجه آن استدلال است و می خواهم این موضوع را بررسی کنم که آیا اعلام استقلال تحت هر شرایطی، مفید و لازم است؟

در پاسخ  به این سوال لازم است میان دو مفهوم «دولت و یا استقلال دوفاکتو» با «استقلال یا دولت رسمی» تفاوت قائل شویم. در حال حاضر، کردهای عراق دارای دولت و یا استقلال دوفاکتو و یا به عبارت دیگر، برخوردار از حاکمیت عملی هستند. «ژان بدن» فرانسوی در تعریف حاکمیت نوشته بود «حاکمیت، قدرتی است که بالاتر از آن، قدرتی دیگر نباشد.» بنا بر این تعریف، هم اکنون و در همین وضعیت کنونی، کردهای عراق از حاکمیت و یا استقلال و دولت دوفاکتو برخوردار هستند. حکومت مرکزی عملا در شمال آن کشور، اعمال قدرت نمی کند و حکومت اقلیم کردستان از حکومت مرکزی عراق اطاعت نمی کند. مثال ها و مصادیق این عدم اطاعت بسیار است مثلا چندی پیش که پارلمان عراق متعاقب درخواست العبادی نخست وزیر و شخص اول اجرایی حکومت، حکم به برکناری استاندار کرکوک داد، حکومت اقلیم و شورای استان کرکوک (که اکثریت آنها کرد هستند) وقعی به درخواست پارلمان نگذاشته و آن را بی ارزش قلمداد کردند. به عبارت دیگر، تصمیم نهایی در مورد چگونگی اداره کردستان عراق را سران حکومت اقلیم اتخاذ می کنند و مقامات دولت مرکزی و یا دول خارجی برای آنها تصمیم نمی گیرند (تاکید می کنم که منظور استقلال حقوقی است و تاثیر و تاثر سیاسی در اتخاذ تصمیمات از جریان ها و حکومت مرکزی عراق و یا دول خارجی، بحثی مجزاست و در این معنا، بسیاری از کشورهای جهان تحت تاثیر دول بزرگ هستند و استقلال سیاسی کامل ندارند.)

اصرار بازرانی بر قبول اعمال حق تعیین سرنوشت کردها از سوی دولت عراق به رفع اختلاف کمک نمی کند و پیشنهاد سوال از دیوان بین المللی دادگستری به عنوان یک مرجع ثالث و بی طرف و در عین حال، متشکل از کارشناسان حقوق بین الملل، می تواند به اختلاف میان طرفین در این ارتباط پایان دهد

بنابراین کردهای عراق از حاکمیت و استقلال عملی برخوردار هستند و اینک در پی تاسیس دولتی رسمی و قانونی هستند که از منظر جهانیان و رسما به عنوان یک دولت مستقل شناسایی گردد. از جمله مهمترین آثار حقوقی و سیاسی تاسیس دولت رسمی و قانونی عبارتند از:

  • پیدا نمودن شانس عضویت در سازمان ملل متحد و بهره مندی از تضمینات سیاسی و حقوقی منشور در محافظت از تجاوز خارجی
  • امکان مشارکت در فرایند قاعده سازی و هنجارسازی مقررات بین المللی از طریق شرکت در کنفرانس های دیپلماتیک
  • بهره مندی از احساس غرور ناشی از حاکمیت یکسان و برابر با دیگر دولت های عضو جامعه بین المللی
  • امکان عضویت در نهادهای مهم و موثر ملل متحد همچون عضویت غیردائم در شورای امنیت و یا عضویت در دیگر سازمان های مهم جهانی و یا منطقه ای همچون سازمان تجارت جهانی، یونسکو و ... بهره مندی از مزایای این عضویت ها در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه خود.

 

حال، سوال این است که با توجه به مخالفت های قدرتهای بزرگ جهانی و منطقه ای با این رفراندوم و به طریق اولی، اعلام استقلال کردستان عراق، تحقق استقلال رسمی چگونه امکان پذیر است؟

به نظر می رسد که کردستان مستقل در شرایط فعلی، از یکسو امکان عضویت در سازمان ملل متحد را ندارد چه آنکه امکان کسب آرای موافق دو سوم دولت ها در مجمع عمومی و کسب رای 9 دولت در شورای امنیت را نخواهد داشت (و البته هیچ یک از اعضای دائم عضو شورای امنیت هم نباید مخالف عضویت دولت متقاضی عضویت باشند) و همچنین از امکان عضویت در دیگر سازمان های بین المللی هم برخوردار نخواهد بود. در نتیجه از مزایای استقلال رسمی برخوردار نخواهد شد و این استقلال تنها بر روی کاغذ باقی خواهد ماند کما آنکه جمهوری ترک قبرس شمالی از زمان اعلام استقلال در سال 1983 تاکنون چنین وضعیتی را دارد و جز ترکیه، هیچ کشور دیگری، آن را به رسمیت نشناخته و از مزایای استقلال رسمی بهره مند نیست. از سوی دیگر، ممکن است بر سر مناطق مورد مناقشه با حکومت مرکزی نیز جنگ و خونریزی روی دهد و حاکمیت و تسلط عملی کردها بر همین مناطق نیز بواسطه مداخلات برخی دول خارجی از دست برود.

حال چه گزینه جایگزینی می تواند، بدیل مناسبی برای همه پرسی و استقلال عقیم رسمی باشد؟

لازم به ذکر است که محمد حاجی محمود در گفتگو با روزنامه‌ شرق الاوسط، اعلام کرده است که آمریکا، فرانسه و انگلستان در طرح ارائه‌ شده‌، از اقلیم کردستان درخواست کرده‌ اند که همه پرسی به‌ مدت دو سال به تعویق بیافتد و در مقابل، آنها نیز مسئله‌ کرد و  موضوع همه پرسی را در در برنامه‌ کاری سازمان ملل متحد گنجانده‌ و درباره‌ آن بحث خواهند کرد.

وی افزود: مسعود بارزانی در مقابل این پیشنهاد، مصرانه درخواست کرده‌ است که بغداد نیز به‌ صورت رسمی و شفاف به‌ حق تعیین سرنوشت کردها اعتراف نماید و این که‌ کُردها پس از این دو سال، می توانند سرنوشت خود را تعیین نمایند، در چنین حالتی همه‌ پرسی دو سال به تعویق خواهد افتاد.

به نظر می رسد که اصرار بازرانی بر قبول اعمال حق تعیین سرنوشت کردها از سوی دولت عراق به رفع اختلاف کمک نمی کند و پیشنهاد سوال از دیوان بین المللی دادگستری به عنوان یک مرجع ثالث و بی طرف و در عین حال، متشکل از کارشناسان حقوق بین الملل، می تواند به اختلاف میان طرفین در این ارتباط پایان دهد و رای دیوان، فصل الخطاب همه کشورها در موضوع استقلال کردستان عراق باشد. به نظر می رسد اگر کردها، بسته ای جایگزین که حاوی این پیشنهادات باشد را قبول کنند و همه پرسی را به تعویق اندازند، به مصلحت آنها خواهد بود. البته مواد این بسته می بایست از سوی دول بزرگ و سازمان ملل متحد تضمین گردد. (نه فقط ایالات متحده).

  • ظرف مدت حداکثر دوسال، در مناطق مورد مناقشه، رفراندوم برگزار گردد و با رای اکثریت، تکلیف الحاق آن مناطق به حکومت اقلیم کردستان و یا باقی مناطق عراق، مشخص گردد و مرزهای حکومت اقلیم تا سال 2019 کاملا مشخص گردد.
  • مذاکراتی پیوسته و مداوم با حضور سازمان ملل متحد، میان دولت مرکزی عراق و حکومت اقلیم جهت تعیین زمان همه پرسی استقلال و قبول اعمال حق تعیین سرنوشت خارجی کردها از سوی دولت مرکزی طرف مدت 3 سال آینده انجام شود.
  • اگر مذاکرات مندرج در بند 2 به به بست رسید، با تلاش سازمان ملل متحد، سوالی مشورتی از طرف مجمع عمومی و یا شورای امنیت از دیوان بین المللی دادگستری (ICJ) به شرح ذیل پرسیده شود و طرفین اختلاف و جامعه بین المللی، متعهد به اجرای نظر مشورتی دیوان شوند تا بدین ترتیب اختلافات سیاسی دولت ها بر سر استقلال کردستان عراق، برچیده شود و همگان از جمله حکومت اقلیم، تابع مقررات بین المللی در این ارتباط شوند.
  • متن سوال مشورتی به این شرح باشد: «آيا برگزاری همه پرسی و صدور اعلاميه يكجانبه استقلال از سوي حکومت اقلیم کردستان عراق منطبق با مقررات حقوق بين‏الملل مي‏باشد يا نه؟»
  • اگر در نتیجه قصور و عدم همکاری دولت مرکزی عراق و یا اکثریت دولت ها در مجمع عمومی و یا شورای امنیت، طرح سوال مشورتی از دیوان تا سال 2021 به تصویب نرسید و در نتیجه، دیوان از صلاحیت صدوررای مشورتی برخوردار نشد، حکومت اقلیم از حق برگزاری همه پرسی و صدور اعلامیه استقلال برخوردار باشد. (زیرا تا زمانی که نصف بعلاوه یک رای از دول عضو حاضر در نشست مجمع عمومی و یا اکثریت 9 دولت از 15 دولت عضو شورای امنیت به طرح سوال از دیوان رای ندهند، سوال به دیوان ارسال نخواهد شد.)

نظر به اینکه از یکسو مقامات اقلیم کردستان عراق بویژه شخص مسعود بازرانی، فضایی کاملا هیجانی را در روند تبلیغات برای همه پرسی در کردستان عراق ایجاد کرده اند و عقب نشینی از آن به موضوعی کاملا حیثیتی تبدیل شده است؛ و از سوی دیگر، دولت مرکزی عراق و برخی از دولت های بزرگ جهان و منطقه نیز، مصلحت فعلی منطقه را در اعلام استقلال کردستان عراق نمی بینند، پذیرش بسته پیشنهادی فوق الذکر، راه برون رفت از بحران باشد. امید است که در چند روز آینده، اقدامات مثبتی برای حل بحران اتخاذ شود و سایه جنگ از منطقه خاورمیانه دور شود. منطقه ای که دیگر تاب و تحمل جنگ و مخاصمه ای دیگری را ندارد.

 

دکتر ستار عزیزی - استاد حقوق بین الملل دانشگاه بوعلی همدان

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
آخرین اخبار