فراتاب - گروه تاریخ: خاندان رومانوف برای مدتی بیش از سه قرن از 1613 تا انقلاب فوریه 1917 و استعفای «نیکلای دوم» در روسیه بر سریر قدرت بودند و بخش عظیمی از تاریخ این کشور را پادشاهان قدرتمند و غالبا مستبد این خاندان رقم زده اند. برخی از افراد این خانواده تأثیری جدی بر روند تحولات در روسیه داشتهاند. «ایوان چهارم» (مخوف)، «کاترین کبیر» و «پطر کبیر» را باید از چهره های شاخ این سلسله به شمار آورد. در این میان پطر کبیر به جهت ماهیت اقدامات و تغییراتی که در ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی روسیه پدید آورد در تاریخ این کشور قابل توجه است. او پادشاهی مستبد اما اصلاح طلب بود که آنچه برای روسیه به میراث اگرچه نقابی از پیشرفت بر چهره داشت اما در حقیقت استمرار عقب ماندگی بود.
تزار دومتر و ده سانتی
زمانی که «ماریا میلوس لاوس کایا» در هنگام وضع حمل چهاردهمین فرزند خود از دنیا رفت عملا هیچ وارث مناسبی برای تاج و تخت روسیه برجای نگذاشته بود از میان پنج پسر او دو تن به فاصله کوتاهی از دنیا رفتند و ما بقی به لحاظ جسمی و روحی بسیار ضعیفتر از آن بودند که توان به دست گیری امپراطوری روسیه را داشته باشند. بنابراین آلکسی به توصیه نجبای روسیه تصمیم گرفت همسری جدید اختیار کند. در حالی که طبقه اشراف روسیه در تلاش بودند تا همسری از خاندان خود را به عقد تزار درآورند. تزار دختری جوان و آدابدان از خانواده اشراف دور از پایتخت را که در خانه دوست خود ملاقات کرده بود به همسری برگزید. ناتالیا سیه چشم در هنگام ازواج با تزار نوزده سال بیشتر نداشت و باقی عمر خود را در بیم و تشویش مداوم که از زندگی در خاندان سلطنتی ناشی می شد، سپری کرد.
در 30 می سال 1672 ساعتی از نیمه شب گذشته بود که ناتالیا پسری فربه و سالم به دنیا آورد که پدر و مادر نام وی را به نام نخستین حواری حضرت عیسی پطر گذاشتند. پطر هنوز خردسال بود که پدر تاجدارش از دنیا رفت. الکسی پیش از مرگ، فئودور پسر همسر اول خود را به ولیعهدی انتخاب کرده بود اما شاهزاده جوان علیرغم آنکه فردی ملایم و تحصیل کرده بود به سختی بیمار و علیل بود و به فاصله شش سال پس از مرگ پدر از دنیا رفت.
ایوان فرزند دیگر الکسی از همسر اولش که مطابق قانون باید سلطنت به او میرسید نیز کر و لال بود و شایستگی لازم را برای بدستگیری زمام امور نداشت. بنابراین پطر به سلطنت روسیه رسید و از آنجا که هنوز صغیر بود مادرش به عنوان نائبالسلطنه او انتخاب شد. این امر اگرچه با رضایت درباریان و اشراف روسیه صورت پذیرفت اما در میان برخی از آنها بویژه خانواده همسر اول الکسی مخالفتهایی را نیز در پی داشت از جمله طایفه استرلیتز در برابر تزار قیام کردند و در نهایت ایوان در کنار پتر به تخت نشست و سوفیا خواهر ایوان به جای مادر پطر به مدت هفت سال زمام امور را در دست گرفت اما زمانیکه پطر به سنین جوانی رسید سوفیا را برکنار کرد و وی باقی عمر خود را در یک صومعه به سر برد.
گزارشهای تاریخی و یادداشتهای خارجیانی که در این زمان از روسیه دیدار کردهاند گواهی میدهد، زمانی که پطر به سنین جوانی رسید به لحاظ ظاهری بسیار خوشسیما بود و هیکلی ورزید و قدی بلند در حدود دومتر و ده سانت داشت. تزار جوان به ایجاد دوستی و معاشرت با خارجیان علاقهمند بود و جغرفیا و مسایل جنگی و نظامی از جمله کشیسازی، دریاپیمائی و تیراندازی با توپ اموری بودند که با جدیت دنبال می کرد.
روسیه علیرغم وسعت زیاد این کشور در آن دوران بیش از یک بندر دریایی نداشت. این بندر که در شمال کشور و در ساحل دریای سفید قرار داشت، آرخانگل نام داشت و در پاییز که دریا منجمد میشد از کار میافتاد. پطر اصرار داشت که در همین بندر دریانوردی واقعی را امتحان کند. وی در رسالهای که بعدها در باب مقررات بحر پیمایی نوشت علاقه خود برای اینکار را اینگونه توصیف می کند:
«مدت چند سال زورقرانی و آنگاه کشتیرانی در دریاچه مرا راضی میکرد اما بعد متوجه شدم دریا پیمایی حقیقی آن نوع است که در دریای آزاد صورت بگیرد و تصمیم گرفتم که دریاپیمایی حقیقی را شروع کنم و از مادرم اجازه گرفتم که بندر آرخانگل بروم و او نمیخواست که موافقت کند اما وقتی مرا مشتاق دید، گفت: من از تو میخواهم که در اقیانوس بحرپیمایی نکنی.» با اینحال او نتوانست به قولی که به مادرش داده بود وفادار بماند و در آرخانگل سوار بر کشتی جنگی کوچکی به همراه کشتیهای بازرگانی اقدام به سفر بر روی دریای آزاد کرد. پس از آن به بندر بازگشت و مدتها در آنجا به تحقیق از ناخدایان در رابطه با ساز و برگ کشتی، جنس چوب آن و دیگر جزئیات مربوط به دریانوردی میپرداخت و حتی مانند ناخدایان هلندی لباس میپوشید و با آنان همسفره می شد.
روسیه در آستانه زمامداری پطر
ولتر در کتاب «زندگانی پطر کبیر» که با نوعی شیفتگی در رابطه با پطر به رشته تحریر درآمده است، شرایط روسیه را در آستانه به قدرت رسیدن او اینگونه به تصویر می کشد:
«ملت روسیه عبارت بود از مردمی عامی، بیتجربه و بکلی بیخبر از ما به الامتیاز انسان و حیوان و از آنچه که باعث ترقی یک ملت است بیبهره بودند. از صناعات کمترین اطلاعی نداشتند. تجارت و مراوده با ممالک بیگانه را خلاف مصلحت دانسته، معتقد بودند که بازرگانی با بیگانگان موجب کم شدن نقدینه داخلی و منتهی به فقر و فنای رعیت خواهد بود. غیر از غله در روسیه متاعی نبود که مورد نیاز خارجه باشد و ناچار احتیاجات خود را باید از خارج فراهم می کردند.»
روسیه در این زمان در حدود بیست میلیون جمعیت داشت که بخش عظیمی از آنان رعیت و کشاورز بودند. آنها معمولا کار تجارت و کاسبی را خلاف شأن و بیآبروئی تلقی میکردند. مردم این کشور از آب عبور نمیکردند و اینکار را نوعی دیوانگی میدانستند. امنیت عمومی حتی در پایتخت نیز امری کمیاب بود و هر صبح تعدادی جنازه در کف شهر یافت میشد که شب هنگام طعمه گدایان و جنایتکاران شده بودند. به علاوه مأمورین مالیاتی ظلم بسیاری به مردم میکردند. از طرف دیگر خانههای شهر اغلب با چوب و الوار ساخته میشدند و اگرچه به دلیل آمیخته شدن با رنگهای مختلف چهره زیبایی به شهر میداد اما شهر را مستعد خسارت بسیاری در زمان آتشسوزی میکرد و این اتفاق در چندین نوبت برخی از مناطق شهر را بهکلی ویران کرده بود.
در کنار این شرایط جامعه روسیه یکی از مذهبی ترین جوامع اروپا به حساب می آمد و حتی نجبای این کشور نیز به امور دینی پایبند بودند. تا آنجا که می توان ادعا کرد در بین اقوام مسیحی جهان هیچ یک به اندازه این مردم با خلوص نیت پیرو تعالیم دین مسیح نبودند و بنابراین در چنین جامعهای کشیشان قدرت بسیاری داشتند. حتی امپراطور نیز در بسیاری از موارد تحت تأثیر باورهای مذهبی خود به این افزایش قدرت دامن می زد. بطور مثال در زمان الکسی (پدر پطر) وی به نیکون رئیس کلیسای ارتودوکسی روسیه اجازه داد تا ترجمه روسی انجیل و تورات را اصلاح کند و حتی یک بار زمانیکه برای جنگ میرفت وی را به عنوان نائب السلطنه انتخاب کرد و گفته شده است درباریان آن قدر که از نیکون فرمان میبردند از تزار بیم نداشتند اما این بیم رفته رفته به دشمنی نجبا با وی انجامید و در نهایت با افزایش قدرت نیکون به مواجهه تزار و کلیسا منجر شد. این مواجهه در نهایت با رای دادگاه به برابری قدرت کلیسا و حکومت خاتمه یافت. البته با رویکار آمدن پطر و افزایش قدرت وی این تعادل به سود امپراطور دگرگون شد و وی توانست بر کلیسا اعمال نفوذ کند.
اقدامات پطر برای روسیه
زمانیکه پطر زمام امور را در دست گرفت از مشاهده بینظمی و پریشان حالی موجود در امپراطوری شگفت زده شد و حتی بیان داشت که «ولایت من شایسته داشتن پادشاه نیست» به عقیده وی اتریشی ها و هلندی ها به بهترین شکل موفق به اداره سرزمینهای خود شده بودند و از این رو کوشید تا زبان آنان را بیاموزد و مواردی را که منجر به پیشرفت آنان میدید در روسیه پیاده کند.
به عقیده وی نیروی دریایی یکی از لوازم اصلی قدرت برای کشور به حساب میآمد و به تحقیق دریافت که روسیه در این زمینه از دیگر کشورها عقب مانده است. بنابر این کوشید کشتی سازی و استفاده از کشتی را در روسیه توسعه دهد و برای این منظور خود پیشگام شد و اطرافیان و فرزندان نجبا را نیز به این امر تشویق نمود و شماری را برای تحصیل کشتی سازی و کشتیرانی به هلند و انگلستان اعزام کرد. خود او نیز در هیئت فردی ناشناس به کشورهای اروپایی سفر می کرد. تا پیش از این افراد کمی در روسیه با اروپا آشنایی داشتند و هرکس از کشور خارج می شد در شمار دوزخیان به حساب می آمد. پطر در سفرهای خود به مقایسه شیوه ساخت کشتی در کشورهای مختلف پرداخت و کشتیهای انگلیسی را به این دلیل که از روی قواعد دقیق هندسی ساخته میشد، در مقایسه با دیگر کشتیها دارای مقاومت بیشتری ارزیابی کرد. وی همچنین از کارشناسان و شرکتهای کشتی سازی مختلف به منظور تجهیز نیروی دریایی روسیه بهره گرفت.
درست در همین زمان که پطر مشغول سامان دادن به شرایط داخلی کشور بود، ترکهای عثمانی در حال پیشروی از سمت دریای سیاه بودند. سپاه پطر با کمک کارشناسان قلعه گیری اتریشی موفق به فتح قلعه آزوف شدند و این امر به شکست و عقب نشینی عثمانی انجامید. پطر به منظور اجرایی کردن تلاش های خود در راه داشتن نیروی دریایی، بندری در سواحل دریای سیاه ایجاد کرد که نخستین بندر روسیه در سواحل دریای آزاد غیر منجمد بود.
از دیگر اقدامات او می توان به وارد کردن صنعت چاپ به روسیه، تغییر پوشش و ظاهر به سبک اروپایی، سامان دادن به سیستم مالی و حساب رسی کشور، ترجمه کتابهای اروپایی، ساخت بیمارستانها و یتیم خانه ها، سبک جدید، رسیدگی به وضعیت گدایان رو به ازدیاد، ساخت شهر با شکوه پطرزبوگ و انتقال پایتخت از مسکو به این شهر (تا سال 1918)، نظارت برکار تجار، اصلاح اوزان، ساخت کارخانهها برای تأمین برخی از مایحتاج، اصلاح وضعیت راهها، تأسیس دادگاههای تجاری، ایجاد امنیت نسبی برای تجار خارجی، تأسیس نیروی دریایی، ایجاد ارتش و تجهیز آن، اصلاح شیوه عبور سپاهیان از روستاها هنگام لشکرکشی که منجر به نابودی و غارت روستا می شد و... می توان اشاره کرد.
مستبد یا مصلح
در انجام هر اصلاحی گروهی موقعیت خود را در خطر می بینند و می کوشند از وضع موجود به محافظت برخیزند. اقدامات و اصلاحات پطر نیز موجب اعتراض نجبا و روحانیون شد. آنها ادامه وضعیت را منجر به نابودی روسیه قلمداد میکردند. در مقابل مردم تا حدود زیادی در سایه امنیت نسبی پدید آمده با این اصلاحات همراهی میکردند. مردمی که برای قرنها ناامنی بخشی از قاعده زیستشان بود و جان و مال آنها از سوی دیگران و حکومت مدام در معرض تهدید بود، همین اندک امنیت پدید آمده نیز حائز اهمیت بود اما در مقایسه با دیگر کشورهای اروپایی که تقریبا مقارن با همین زمان قدرت مطلق پادشاه را به چالش کشیده بودند، روسیه وضعیت چندان درخشانی هم نداشت. اغلب اصلاحات انجام شده در حوزههای نظامی و امنیتی بود. در رابطه با اقتصاد نیز همه تغییرات در سایه دولت و با دخالت مستقیم آن صورت پذیرفت. در سطوح فرهنگی آنچه اصلاح میشد نظیر ریش و لباس که گاه به اجبار نیز اتفاق میافتاد عملا نمیتوانست به تعمیق تفکری در باب اصلاح بیانجامد. نهضت اشاره شده در رابطه با ترجمه نیز آنقدر عمیق و مبتنی بر تفکر نبود که جریانی را در این رابطه خلق نماید.
با این حال اهمیت تلاشهای پطر در تاریخ روسیه به حدی بود که چهره این کشور را شاید بتوان به دوران پیش و پس از وی تقسیم نمود. همچنین اصلاحات وی آثار دامنه داری داشت که با مرگ او در 7 فوریه 1725 به پایان نرسید. سیستم منظم ارتش، نیروی دریایی و شهر با شکوه سن پطرزبوگ عمده ترین میراث های او بودند که در دوران بعد نیز عاملی برای قدرت روسیه در برابر همسایگان شدند. جنس تأکیدات او در مورد آب های آزاد و نیروی دریایی موجب شد بعدها سندی تحت عنوان وصیتنامه به وی منسوب شود که امروزه بسیاری از مورخان در رابطه با اصالت آن تردید دارند. در این سند که بر قدرت و بزرگی روسیه متمرکز است، به ایجاد تفرقه و تلاش برای تضعیف کشورهای همسایه تأکید شده و برای دستیابی روسیه به آبهای آزاد طرح هایی از جمله پیشروی در طول سواحل دریای بالتیک بطرف شمال و همچنین در امتداد سواحل دریای سیاه ارائه میشود. این سند بعدها دستاویزی در جهت توسعه طلبی های روسیه شد.
سمیرا دردشتی, کارشناس ارشد روابط بین الملل
منبع: هفته نامه صدا