یک هفته از بحران روابط سیاسی قطر با ۴ کشور عربی به محوریت عربستان سعودی می گذرد. عربستان سعودی، مصر، امارات متحده عربی، بحرین. تمامی راه‌های زمینی، دریایی و هوایی را با قطر بستند. بستن مرزهای قطر با کشورهای همسایه، منجر شد که کشر قطر در امین مواد غذایی و سایر کالاهای مصرفی در بخش های مختلف هم با مشکل جدی مواجه شود. تنها راهی که قطر بتواند تا فضای بین المللی ارتباط داشته باشد، ایران است. اولین اقدامی که ایران در این زمینه انجام داد، اجازه پرواز به هواپیماهای خط هوایی قطر بود تا بتوانند از فضای ایران استفاده کنند.
از همان روز اول بحران قطر، بحث استفاده از فرصت تجاری ایجاد شده برای ایران مطرح بوده است. این بحث ها در شرایطی مطرح شده است که متاسفانه در فرصت های گذشته تجار ایرانی نتوانسند تا از فرصت های پیش آمده به خوبی استفده کنند.
اولین فرصت پیش آمده برای تجار ایرانی مربوط به 27 سال پیش می شود. بعد از فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی و جدا شدن کشورهای آسیای میانه از این اتحادیه، این فرصت پیش آمد تا تجار ایرانی بتوانند تا نیازهای این جمهوری های تازه استقلال یافته را تامین کنند. متاسفانه عملکرد ضعیف تجار ایرانی در 27 گذشته سبب شده که آن طور که باید و شاید نتوانند از این فرصت استفاده کند.
البته بخش عمده ای از این عدم استفاده از فرصت کشورهای آسیای میانه، مربوط به نبود زیر ساخت ها می شد.
دومین فرصتی که ایران در زمینه گسترش مناسبات تجاری خود از دست داد، مربوط به بازار افغانستان می شد. بعد از حمله ایالات متحده به افغانستان به بهانه مبارزه با تروریسم، این فرصت برای ایران پیش آمد تا از بازار بکر و تازه افغانستان به نفع گسترش مبادلات تجاری خود استفاده کند. با توجه به اینکه افغان ها به لحاظ فرهنگی به ایران نزدیک بودند و بخشی از آن ها به عنوان مهاجر سال ها ر ایران زندگی کرده بودند، سبب شده تا به لحاظ فرهنگی بیش از پیش بهم نزدیک شوند.
دومین فرصت هم به دلیل تعلل تجار ایرانی از بین رفت و بازار افغانستان به دلیل مجاورت با چین به چینی ها واگذار شد و به جز چند شهر مرزی بقیه شهر های افغانستان در اختیار کالاهای سایر کشورها علی الخصوص چین قرار گرفت.
سومین فرصت ایران در عراق از بین رفت. این بار هم تجار ایرانی به دلیل عرضه کالاهای بی کیفیت و تنها به دنبال سودهای آنی و لحظه بازار عراق را به دیگر همسایه این کشور یعنی ترکیه واگذار کردند. تجار ترک توانستند به مدد، حمایت های دولتی در کنار تحرکات مثبتی که در بازار عراق از خود نشان دادند توانستند تا بازار عراق را به راحتی از دست تجار ایرانی خارج کنند و بخش عمده ای از بازار را در اختیار بگیرند و تجار ایرانی تنها نظاره گر ای بازار باشند.
فرصت چهارم در خلال جنگ سوریه برای ایران بوجود آمد. با سقوط هواپیمای روسیه در خاک ترکیه و تحریم‌های این کشور بر علیه اقتصاد کشور همسایه، بحث جایگزینی کالاهای ایران به ویژه محصولات کشاورزی به کشور روسیه مطرح شد تا بازار صادراتی جدیدی برای ایران فراهم شود که این فرصت نیز به دلیل بروکراسی اداری پیچیده و نبود پایانه‌های صادراتی موفقیت آمیز نبوده است.
با گذشت حدود دو سال از اختلافات اقتصادی ترکیه و روسیه و ایجاد فرصت جدید برای صادرات کالای ایرانی به کشور روسیه، همچنان رایزنی‌ها برای صادرات بیشتر ادامه دارد و در روزهای گذشته هیات‌های تجاری روسیه به تهران سفر کرده تا با بخش‌های مختلف اقتصاد ایران بیشتر آشنا شوند و بتوان سطح مراودات دو کشور را بیش از‌پیش افزایش دهند.
در حالی که اتاق بازرگانی ایران خبر از گسترش فعالیت های بازرگانی و تجاری با روسیه داده بود و رییس اتاق بازرگانی ایران این وعده را داده بود تا بازار روسیه تبدیل به یکی از بازارهای هدف ایران شود با این حال عملکرد ضعیف تجار ایرانی فرصت خود بازار روشیه را به خصوص در زمینه تامین موادغذایی به هدر داد. این اتفاق در شرایطی افتاد که رسیه از ایران خواسته بود تا جای خالی محصولات تر را در بازار آن کشور پر کند و با اینکه روسیه خود چراغ سبز نشان داده بود با این حال عدم تمرکز کافی در کنار تجه به منافع آنی به جای در نظر گرفتن منافع بلند مدت از وسی برخی تجار ایرانی سبب شد تا بازار روسیه هم از بین برود و ترک ها بعد از عذر خواهی رسمی از دولت روسیه به جای خود در بازار آن کشور برگردند.
چالش های پیش روی ایران در بازار قطر
حال که فرصت قطر برای ایران پیش آمده کارشناسان معتقد هستند که می بایست از تجارب گذشته درس گرفته شود و به گونه ای عمل شود تا این فرصت به مانند فرصت های گذشته از بین نرود. البته در میان مشکلاتی هم سر راه تجارت با قطر وجود دارد. این مشکلات را می توان در 5 بخش عمده تقسیم کرد.
شکوفایی روابط تجاری ایران و قطر میتواند مزایای کوتاه مدت و بلندمدت فراوانی برای ایران به همراه داشته باشد و زمینه را برای استفاده تولیدکنندگان ایرانی از بازار ۳۰ میلیارد دلاری این کشور فراهم آورد.
1- مشکلات نقل و انتقال پول
درحال حاضر وضعیت نقل و انتقال پول بین ایران و قطر بسیار نامطلوب است و با وضعیت عادی فاصله زیادی دارد. بانک‌های ایرانی امکان گشایش اعتبار اسنادی در قطر را ندارند و تجارت محدودی که در جریان است یا از طریق ثبت شرکت‌هایی به نام دیگر کشورهاست، یا واسطه‌ها پول را جابه‌جا میکنند و یا مالک هر دو شرکت صادرکننده و واردکننده یک شخص است و به این صورت عملا پولی جابه‌جا نمی‌شود و تنها کالا جابه‌جا می‌شود.
در چنین شرایطی امکان گسترش روابط تجاری فراهم نیست چرا که مهمترین مسئله در شکل گیری روابط تجاری امنیت و آسان بودن نقل و انتقال پول بین دو کشور است. بنابراین اولین اقدام برای پیشبرد اهداف تجاری در قطر، حل کردن مشکل نقل و انتقال پول بین بانک‌های ایرانی و بانک‌های قطری است.
2- نبود خطوط کشتیرانی مستقیم بین ایران و قطر
یکی از مشکلات اساسی در تجارت با قطر نبود خط مستقیم و منظم کشتیرانی بین ایران و قطر است؛ به طوریکه درحال حاضر کالاهای ایرانی باید ابتدا به امارات بروند و از آنجا به قطر منتقل شوند. این درحالیست که طبق گفته مسئولین برقراری خط مستقیم بین ایران و قطر کاملا ممکن است و زمان حرکت کشتی‌ها نیز کمتر از 12 ساعت خواهد بود.
وجود خطوط کشتیرانی مستقیم و منظم بین دو کشور یکی از الزمات شکوفایی تجارت دوجانبه و برنامه‌ریزی بلندمدت بازرگانان برای حضور در بازار کشور مقابل است. بنابراین انتظار میرود هرچه سریعتر مسئولین دو کشور برای رفع این مشکل نیز تدابیر لازم را بیندیشند.
3- مشکلات در صدور روادید
با وجود رایزنی‌های فراوان صورت گرفته در سال‌های اخیر، همچنان مشکلات سیاسی بین ایران و قطر موجب شده صدور روادید برای بازرگانان ایرانی با مشکلات جدی مواجه باشد. قطر به بازرگانان ایرانی به سختی ویزا می‌دهد و درحال حاضر در بسیاری از موارد بازرگانان ایرانی قرارهای خود با طرف‌های قطری را در کشور امارات انجام میدهند. در حال حاضر یکی از بزرگترین مشکلات در تجارت با قطر عدم صدور ویزا برای فعالین تجاری است. بنابراین برای شروع روند گسترش تجارت دوجانبه، یکی از اولین اقدامات رفع مشکلات سیاسی و تسهیل صدور ویزا به بازرگانان و فعالین تجاری است.
4- مشکلات در صدور ضمانت نامه بانکی
یکی دیگر از مشکلات اصلی بازرگانان ایرانی در تجارت با قطر و به طور خاص برای مشارکت در پروژه‌ها و مناقصه‌های این کشور، عدم امکان اخذ ضمانت‌نامه‌های بانکی است. درحال حاضر ضمانت‌نامه‌هایی که بانک‌های ایرانی صادر میکنند مورد قبول طرف‌های قطری نیست و بانک‌های قطری نیز مانند دیگر بانک‌های خارجی عمدتا برای بازرگانان ایرانی ضمانت نامه صادر نمی‌کنند. این مشکل درحال حاضر به یکی از چالش‌های اصلی بازرگانان ایرانی فعال در قطر تبدیل شده و احتمال موفقیت شرکت‌های ایرانی در مناقصات کشور قطر را بسیار کاهش داده است.
5- نیاز به برقراری روابط سیاسی مناسب با شرکت‌های حاکمیتی
کشور قطر حاکمیت سلطنتی دارد و هنوز برخی حوزه‌ها در این کشور در انحصار حاکمیت و خانواده آن‌ها است. به طور مثال میتوان از حوزه مصالح ساختمانی نام برد که در اختیار شرکت‌های حاکمیتی این کشور است. به همین دلیل درصورتی که شرکتی قصد صادرات و یا شروع کسب و کار در قطر را داشته باشد، باید بتواند روابطی مناسب با شرکت‌های حاکمیتی این کشور برقرار نماید. این مسئله نیز به نوبه خود بر مشکلات شرکت‌های ایرانی افزوده شده و لازم است برای رفع آن نیز تدابیری در سطح کلان اندیشیده شود.
در پایان لازم به ذکر است که شکوفایی روابط تجاری ایران و قطر میتواند مزایای کوتاه مدت و بلندمدت فراوانی برای ایران به همراه داشته باشد و زمینه را برای استفاده تولیدکنندگان ایرانی از بازار 30 میلیارد دلاری این کشور فراهم آورد. بنابراین لازم است مسئولین تجارت خارجی ایران با تمرکز بر روی بهره‌برداری از فرصت‌ها و رفع مشکلات نگذارند این فرصت نیز مانند فرصت‌های دیگر صادراتی ایران از دست برود. برای این که بازار قطر از دست نرود می توان ستادی تشکیل شود. اعضای این ستاد می توانند وزراتخانه های صمت و جهاد کشاورزی در کنار نمایندگانی از اتاق های بازرگانی باشند. این ستاد می تواند با رصد به موقع موانع داخلی و همچنین موانعی که در کشور قطر وجود دارد به صورت ضربتی این معضلات را بر طرف کند و شرایطی به وجود اورد تا بازار قطر به مانند بازارهای کشورهای آسیای میانه، افغانستان، عراق و روسیه از دست نرود. به دست آوردن بازار قطر نه تنها برای ایران منافع مادی دارد بلکه سبب می شود تا به لحاظ وجه بین المللی بیش از پیش در منطقه و فضای بین المللی ایران اثر گذاری خود را نشان دهد.
