فراتاب - گروه سیاسی: وجود شناسی امر اجتماعی،یکی از نخستین قدمها در بررسی و تبیین آن است،اینکه سوژه در آن چگونه تعریف میشود و محقق در کجای طیف نومینالیسم-رئالیسم قرار دارد. در بررسی تبیینی جنبشهای اجتماعی، ناگزیر هستیم ابتدا با رویکردی وجود شناختی به این موضوع بپردازیم.در تعریفی امرسیاسی به عنوان یکی از مفاهیم اصلی در بررسی نظری جنبشها، باید بر تمایز بین امر سیاسی (the political) و سیاست (the politic) تاکید کرد، به این معنی که سیاست را به عنوان علمی که با حوزه تجربی سروکار دارد، از امر سیاسی به عنوان نظریه ای که دربارهی جوهره امر سیاسی پژوهش میکند،جدا خواهیم کرد. به زبان فلسفی و با وامگیری از هایدگر، سیاست مربوط به امر انتیک (ontic) و امر سیاسی مربوط به سطح انتولوژیک (ontological) میشود. این دورهیافت به ما کمک میکند که بتوانیم جنبشهای جدید اجتماعی را در محل مناسبی از طیف واقعگرایی-نام گرایی قرار دهیم. کارل اشمیت (1888-1985،آلمان) و شانتال موفه (1943،بلژیک)، با وجود نقطه عزیمت نسبتا یکسان،راه متفاوتی را در تعریف این موضوع میپیمایند.از نظر اشمیت،جوهره اصلی امر سیاسی،تمایز دوست / دشمن است.
او معتقد است هر اجماعی مبتنی بر عمل بیرون گذاری(exclusion) است.در این دوگانهی "ما/آنها"،"آنها" به گونه ای تصویر میشود که هویت "ما" را تهدید میکند و برای اینکه به رابطهای سیاسی تبدیل شود، دو گانه دوست / دشمن با ماهیتی آنتاگونیسمی شکل میگیرد.در مقابل این دیدگاه، موفه معتقد است که در همهی اشکال هویتهای سیاسی که مستلزم "ما/آنها" است، امکان ظهور آنتاگونیسم از بین نمیرود و جامعهای قادر به شکل گیری و ادامهی حیات است که آنتاگونیسم در آن همیشه یک امر حاضر باشد. اما نکتهای که این دو نظریه را از هم متمایز میکند، تاکید بر تبدیل مخاصمه به منازعه است."آنها"یی که اشمیت تعاریف میکند ،"دشمن" و "آنها"یی که موفه برآن تاکید دارد،"مخالف" است.دشمن باید حذف شود اما مخالف مانند"ما" حق حیات دارد و به ادامه حیات "ما" کمک میکند.در فهم موفه،حضور آنتاگونیسم محو نمیشود بلکه پالوده میشود.حال با این تعاریف، میتوانیم ببینیم که جنبشهای جدید اجتماعی در کجا قرار میگیرند.
در جنبشهای جدید،وجود مخالف مقولهی مهمی برای تقویت جامعه مدنی می شود و به عنوان عنصری قوام بخش در کنار مشارکت سیاسی فرمال در صندوق آرا،عمل میکند.این تعریف از سیاست دموکراتیک، این امکان را میدهد تا آنتاگونیسم به آگونیسم تبدیل شود و بر این نکته تاکید میکند که به برکت وجود نهادهای دموکراتیک، کانالهای سیاسی آگونیسمی مشروعی، میتوانند برای نظرات مخالف به وجود آمده و منازعات خصومت آمیز، که به خشونت منجر میشوند کمتر رخ بدهند.البته باید مفهوم "مخالف" را از تعریفی که این اصطلاح در گفتمان لیبرال دارد متمایز کرد،زیرا "مخالف" برای لیبرالها فقط یک رقیب است و برای حذف رقیب هر نوع عملی مجاز شمرده میشود،اما در منازعه آگونیسمی،این رویارویی غیر قابل حل به صورت عقلانی بین هژمونیهای مخالف،با رویههای دموکراتیک که از سوی هر دو طرف مورد قبول هستند، میتواند تنظیم شود.شاید به همین دلیل میتوان گفت که در جنبشهای جدید،با کاهش موضوعیت نزاع میان طبقات صنعتی، معرفی جنبش، دیگر به عنوان سوژههایی همگون، عملی نیست. آلن تورن در تقویت این موضع، تاکید میکند که جنبشهای جدید، مخالفان حاشیه ای نظم موجود نبوده بلکه نیروهای محوری هستند که با یکدیگر در حال مبارزه و منازعه اند. درچنین شرایطی جنبشهای جدید اجتماعی به عنوان بازیگران اصلی جامعه مدنی با منازعهای آگونیسمی، جانشین جنبشهای طبقاتی خواهند بود.
جنبش دوم خرداد هم میتواند از بسیاری جهات در زمره جنبشهای جدید اجتماعی جای بگیرد. مردمی بودن و نوع مطالبات مطرح شده در آن که بیشتر هویتی و فرهنگی بوده آن را از جنبشهای کلاسیک با محوریت اقتصاد جدا میکند. بررسی رفتار انتخاباتی مردم در سه انتخابات اخیر مجلس و ریاست جمهوری و شوراهای شهر و روستا، ماهیت اگونیستی این جنبش را که هنوز در بین مردم حیات سیاسی و اجتماعی دارد،بیش از پیش آشکار کرده و نوعی رقابت مبتنی بر پذیرش رقیب را بازتولید کرده است. باید دید سیاستمدارانی که بر پایهی رای مردم، پیروز شدهاند هم این نگاه مبتنی بر منازعه بجای مخاصمه را خواهند داشت یا سعی در حذف رقیب برایشان در اولویت قرار میگیرد.به نظر میرسد حرکت در مسیر توسعهی همهجانبه همکاری تمامی گروهها و نیروهای اجتماعی را لازم داشته، همکاری که این بار نه در قالب جنبش بلکه به شکل فرایند شکلگیری توسعهی اقتصادی و سیاسی خود را نشان خواهد داد.
فاطمه قابل رحمت دانشجوی دکترای جامعه شناسی سیاسی
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
منابع
- دلاپورتا،دوناتلا.دیانی،ماریو(1390).مقدمهای بر جنبشهای اجتماعی.ترجمه محمد تقی دلفروز.تهران:انتشارات کویر.
- موفه،شانتال(1391).درباره امر سیاسی.ترجمه منصور انصاری.تهران:نشر رخدادنو.