زمینه های اجتماعی تحقق اقتصاد مقاومتی | فراتاب
کد خبر: 6102
تاریخ انتشار: 9 اردیبهشت 1396 - 18:06
مقداد گنجی
تقويت سرمايه اجتماعي مي تواند به طور چشمگيري در دستيابي به توسعه مشاركت مردمي در حوزه اقتصادي نيز تأثيرگذار باشد. لذا، مسئله اساسي اين است که سرمایه اجتماعی چگونه می تواند زمینه ساز تحقق اقتصاد مقاومتی شود؟

فراتاب – گروه اقتصادی: پژوهش پیرامون سرمایه اجتماعی در چند دهه اخیر توجه بسیاري از محققان اجتماعی، سیاسی و اقتصادي در جهان را به خود جلب کرده است. تمرکز بر مقوله سرمایه اجتماعی به دلیل نقشی است که در تولید و افزایش سرمایه های انسانی و اقتصادی ایفا می کند. این مفهوم به پیوندها و ارتباطات میان اعضاي یک شبکه اجتماعی به عنوان یک منبع و سرمایه با ارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل در جامعه موجب تحقق اهداف می شود. امروزه سرمایه اجتماعی رابطه پیچیده اي با اقتصاد پیدا کرده است. طرح این رویکرد در بسیاری از مباحث اقتصادی نشان دهنده اهمیت نقش ساختارها و روابط اجتماعی بر متغیرهای اقتصادی است. گرایش غالب مفهوم سرمایه اجتماعی در زمینه توسعه اقتصادی، به محدودیت های نفوذ رویکرد اقتصادی در راستای دستیابی به اهداف توسعه پایدار، تأکید دارد.

در ایران نیز در سال هاي اخیر سرمایه اجتماعی یکی از موضوعات مورد توجه پژوهشگران و دستگاه های سیاستگذاری بوده است. تعمیق  مشکلات اقتصادی جامعه موجب شده تا از طرفی استقلال کشور با تهدید مواجه شده، و از طرف دیگر بیشترین فشار به مردم، به ویژه قشر ضعیف وارد شود. برای برون رفت از وضعیت مذکور، تأکیدهای مقام معظم رهبری بر لزوم در اولویت قرار دادن الگوها و اصول اقتصاد مقاومتی  در ساختار اقتصادی و صنعتی کشور موجب شده تا از این طریق هم روند پيشرفت کشور حفظ شود و هم آسيب پذيری نظام اقتصادی در مقابل ترفندهای دشمنان کاهش يابد.

یکی از اشکالاتی که فراروی تحقق اقتصاد مقاومتی وجود دارد، سیاستگذاری و برنامه ریزی بر مبنای قانونمندی های صرفا اقتصادی است. اما از آنجایی که کنش اقتصادی تعاملی است که در بستری اجتماعی واقع می شود و متأثر از قانونمندی های فرهنگی و اجتماعی جامعه نیز می باشد، توجه به قانونمندی ­هایی به غیر از اقتصاد نیز حائز اهمیت می ­باشد. لذا در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی لازم است به سرمایه اجتماعی مردم، ارتقاء و استفاده از آن نیز توجه شود. به عبارتی تقويت سرمايه اجتماعي مي تواند به طور چشمگيري در دستيابي به توسعه مشاركت مردمي در حوزه اقتصادي نيز تأثيرگذار باشد. لذا، مسئله اساسي اين است که سرمایه اجتماعی چگونه می تواند زمینه ساز تحقق اقتصاد مقاومتی شود؟ و چگونه می توان این سرمایه اجتماعی را در حوزه اقتصادی تقویت کرد؟

 

سرمایه اجتماعی؛ زمینه تحقق اقتصاد مقاومتی

باید گفت که سرمايه اجتماعى مفهومى است كه پيشينه طولانى ندارد. كاربرد اين مفهوم به تدريج از دهه 1990 به اين سو در تزها و مقالات دانشگاهى، به ويژه در رشته هاى جامعه شناسى، اقتصاد، سياست و آموزش، با كارهاى افرادى چون جيمز كلمن، پير بورديو، رابرت پاتنام و فرانسيس فوكوياما افزايش یافته است.

پاتنام سرمایه اجتماعی را مجموعه اي از مفاهیمی مانند اعتماد، هنجارها و شبکه ها می داند که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضاي یک اجتماع شده و در نهایت منافع متقابل آنان را تأمین خواهد کرد. از نظر وي اعتماد و ارتباط متقابل اعضا در شبکه، به عنوان منابعی هستند که در کنش هاي اعضاي جامعه موجود است.

از نظر پاتنام سرمایه اجتماعی به صورت یک رابطه دو جانبه محکم بین سطوح مشارکت مدنی و اعتماد بین فردي خود را نشان می دهد. بطوري که هرچه اعتماد بین شهروندان بیشتر باشد احتمال بیشتري وجود دارد که در امور جوامع خود مشارکت نمایند. همچنین کسانی که به یکدیگر اعتماد می کنند به نهادهاي دولتی نیز اعتماد بیشتري دارند. پاتنام سرمایه اجتماعی را وسیله اي براي رسیدن به توسعه در سیستم هاي مختلف سیاسی می داند. تأکید عمده وي بر مفهوم "اعتماد" می باشد. به زعم وي همین عامل است که می تواند با جلب اعتماد میان مردم و دولتمردان و نخبگان سیاسی، موجب توسعه سیاسی و اقتصادی شود. وي این مدل را مدل ساختاري سرمایه اجتماعی نامیده است.

از این روی سرمایه اجتماعی مانند خیر عمومی، محصول نهایی نظام همکاری و تعامل بین کنشگرانی ­است که عاقلانه منافع فردی خود را در چارچوب منافع جمعی تعقیب می کنند. . در این میان، دولت اساسی ترین مؤلفه در تقویت سرمایه اجتماعی در حوزه اقتصادی محسوب می شود.

 بر این اساس مؤلفه های شکل گیری سرمایه اجتماعی باید از مشخصاتی برخوردار باشد که تضمین کند کنشگران از فرصت برابر برخوردارند تا به صورت هدفمند، از امکان پایدار مشارکت و تولید منفعت جمعی استفاده کنند و از این طریق زمینه های شکل گیری و رشد اقتصاد مقاومتی فراهم شود.

«مشارکت» یکی از مؤلفه های مهم در بحث سرمایه اجتماعی است. باید گفت که مشارکت فعال در فعالیت های اقتصادی و سهیم شدن در جریان پویا و فعال تولید ثروت و بالندگی اقتصادی جامعه اسلامی، از نشانه های رشد اقتصادی در نگرش اسلامی ارزیابی می شود. مردمی کردن اقتصاد به معنای تکیه به مردم در فعالیت های اقتصادی و به معنای آن است که مردم نقش اصلی را در فعالیت های اقتصادی داشته باشند. این امر باعث می شود که از تمام استعدادها و ظرفیت های مردم در جهت تولید ثروت و دست یابی به قدرت، استقلال و امنیت اقتصادی استفاده شود. طبیعی است زمانی که مردم در اقتصاد کشور مشارکت داده شوند از بروز بسیاری مفسده های اقتصادی و رانت خواری جلوگیری می شود.

براساس همین شاخص ها مشارکت به عنوان یکی از عوامل اصلی توسعه در جوامع درحال توسعه مطرح می باشد. به مراتب فقدان مشارکت به معنای شکست برنامه های توسعه می باشد.

«اعتماد» عمومی، به عنوان مؤلفه دوم سرمایه اجتماعی، شهروندان را به نهادها و سازمانهایی که نمایندگان آنها هستند پیوند می دهد و از این طریق مشروعیت و اثربخشی دولت دموکراتیک افزایش می یابد. همچنین بر این نکته تأکید می شود که تنها سطح متوسطی از اعتماد، کارکردی و سازنده است، به این معنی که اعتماد احساسی و افراطی مردم نسبت به دولت و مدیران دولتی، مانع نقد و اصلاح عملکرد آنها می شود و کاهش اعتماد عمومی نیز مشروعیت مدیریت دولتی و نظام سیاسی را زیر سؤال خواهد برد.

از آنجا که اعتماد اجتماعی، کنش اجتماعی را تحت تأثیر قرار می دهد و زمینه اجتماعی باید به نحوی باشد که اعتماد اجتماعی را تقویت کند، بدین ترتیب فرد باید بتواند به هموطنان و مسئولان جامعه اعتماد کند و احساس اطمینان خاطر از زندگی در جامعه داشته باشد. اعتماد، اساس تعلق اجتماعی بین مردم است و تعلق اجتماعی سبب تعهد و وفاداری می شود. عدم اعتماد به نظام سیاسی، موجب کاهش حس تعلق اجتماعی می شود.

چرا که اعتماد به پشتیبانی مردم از نظام های سیاسی منجر خواهد گردید و همچنین فرصت لازم را در اختیار رهبران سیاسی قرار می دهد تا به اصلاحات، ارتباطات و گفتگو بپردازند. بدون اعتماد هیچ کنش متقابل و مطمئنی صورت نخواهد پذیرفت.

در این شرایط، سرمایه اجتماعی به عنوان یک متغیر واسطه دارای نقشی است که بوسیله نهادهای عمومی و خصوصی شکل گرفته است. اگر اعتمادی بین حکومت و جامعه موجود نباشد، رفتارهای غیرقابل پیش بینی افزایش پیدا می کند، مناسبات اجتماعی و اقتصادی پرهزینه می شود و بخش بزرگی از انرژی کارآفرینان و نیروهای خلاق در حل و فصل این اصطکاک های اجتماعی صرف می شود و در نتیجه فرصت برنامه ریزی و خلاقیت و تمرکز وجود نخواهد داشت. طرفداران دیدگاه سرمایه اجتماعی معتقدند که با شفافیت و افشای اطلاعات مربوط به سیاست ها و افزایش آگاهی شهروندان می توان کنش گران خصوصی و عمومی مسئولیت پذیر و پاسخگو ساخت.

«شبکه اجتماعی» مجموعه ای از الگوهای ارتباطی است که توسط مشارکت جویان به منظور ایجاد کنش متقابل به کار گرفته می شود. در این مجموعه منابعی نیز توسط کنش گران به حریم و درون کنش آورده می شوند. ویژگی های اجتماعی در هر جامعه مانند مذهب، فرهنگ، ایدئولوژی و ...، منابعی هستند که به صورت بالقوه، پایه و اساس تشکیل سرمایه اجتماعی می باشند. آنچه مسیر رسیدن از این گونه منابع به سرمایه اجتماعی را هموار می سازد، شبکه های اجتماعی است که مبتنی بر هنجارهای مشترک و روابط اعتماد استقرار می یابد. «وجود پیوندهای اجتماعی و هنجارهای مشترک منجر به ایجاد شبکه های اجتماعی می شود. با تشکیل شبکه های اجتماعی همکاری بین اعضاء آسان شده و حمایت متقابل اعضاء از یکدیگر شکل می گیرد و یا به عبارت دیگر مبادلات اجتماعی صورت می پذیرد.

شبکه های اجتماعی غیر از نقش واسطه گری و جلب مشارکتی که دارند، ابزار آگاهی بخشی نیز هستند. احساس تعلق نسبت به حاکمیت و نظام اجتماعی را نیز از طریق نهادهای اجتماعی و نظام کنشگر تقویت می کند. درواقع این نهادها با یکدیگر رابطه شبکه ای داشته و درهم تنیده اند. لذا تحول در یک نهاد، می تواند سایر نهادهای اجتماعی را نیز متأثر سازد. درنتیجه، جامعه کلیتی پیوسته است که نمی توان آن را تنها به یکی از اجزای سازنده اش فرو کاست؛ بلکه جامعه و مناسبات موجود در آن، واقعیات پیچیده ای هستند که باید در روابط چندجانبه ای که باهم دارند، بررسی شوند. رویکرد شبکه ای بر الگوی اقتصادی تکیه داشته و ظرفیت های موجود در جامعه را برای همراه ساختن ساختارهای نهادی غیررسمی به‌عنوان شاکله ‌ی اصلی اقتصاد کشور برای بازیابی ساختار نهادی اقتصاد ایران را بکار می گیرد. در این میان ارتباط دو نهاد سیاست و اقتصاد در تقویت سرمایه اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار است که می تواند زمینه های دستیابی به اقتصاد مقاومتی را بهبود بخشد. از این روی می توان گفت که رابطه اقتصاد مقاومتی و سرمایه اجتماعی، رابطه ای دوسویه و با ارتباطات متقابل فراوان است.

 

 

مقداد گنجی - کارشناس أرشد روابط بین الملل

بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است

نظرات
آخرین اخبار